Jerzy Braun (1901-75), zdjęcie z książki Jerzego Duraczyńskiego „Polski rząd na uchodźstwie”, na licencji Wikimedia Commons.

Maciej Orzeszko

Jerzy Braun (1901-75) to jedna z niesłusznie zapomnianych postaci naszej historii. Syn Karola – prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dąbrowie Tarnowskiej, i Henryki Braunowej z domu Miller, komendantki Chorągwi Żeńskiej Związku Harcerstwa Polskiego w Krakowie w latach 1926–1930. Działalność niepodległościową rozpoczął w gimnazjum w Tarnowie w 1913 r. , należąc do harcerstwa (III Drużyna Harcerska im. Michała Wołodyjowskiego) oraz będąc współzałożycielem Związku Wolnych Polaków wraz z bratem Juliuszem. Wówczas spod jego pióra wyszły pierwsze wiersze i piosenki o tematyce skautingowej. W 1918 r., wspólnie m.in. z Adamem Ciołkoszem, działał w prasie niepodległościowej jako jeden z redaktorów pisma „Młodzież Sobie”.

W 1920 r. zaciągnął się do Wojska Polskiego jako ochotnik, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Odmówił wówczas przyjęcia Krzyża Walecznych, uważając, że obrona kraju jest jego obowiązkiem. Przerwał również studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które rozpoczął rok wcześniej (w 1919). W okresie międzywojennym był wydawcą i redaktorem „Gazety Literackiej” w Krakowie. Silnie zaangażowany politycznie w obozie sanacyjnym, jako konserwatysta dążył do porozumienia z Obozem Narodowym.
 

Jerzy Braun w czasach gimnazjalnych. Domena publiczna.

Jerzy Braun był zwolennikiem nierozerwalnego związku pomiędzy myślą niepodległościową a nauką Kościoła Katolickiego. W latach 30-tych redagował periodyk „Zet”, który w 1936 r. wprowadził do Komitetu Prasy Młodych, tzw. Frontu Pism, zrzeszającego czasopisma o orientacji niepodległościowej i katolickiej. Front Pism był w warunkach II Rzeczpospolitej zjawiskiem całkowicie wyjątkowym, gdyż łączył prasę reprezentującą szerokie spektrum poglądów politycznych, od wspomnianego chadeckiego „Zetu”, poprzez konserwatywny „Bunt Młodych”, monarchistyczne „Słowo”, pisma wydawane przez ONR, Falangę i prawicę piłsudczykowską.

Największe niebezpieczeństwo dla Polski Jerzy Braun upatrywał w komunizmie i ZSRS oraz w masonerii. W 1938 r. nawiązał współpracę z międzynarodowym ruchem „Prometeusz”, który stawiał sobie za cel rozsadzenie państwa sowieckiego poprzez ogniskowanie ruchów separatystycznych i narodowych. Odbył szereg spotkań z przedstawicielami emigracji rosyjskiej oraz rządów na wychodźstwie Gruzji, Azerbejdżanu, Północnego Kaukazu i Ukrainy. Uważał przy tym, że Polska powinna w tym procesie odegrać rolę pierwszoplanową. W tym samym roku wraz z piłsudczykiem Wacławem Budzyńskim oraz monarchistycznym historykiem Kazimierzem Marianem Morawskim utworzył Agencję Antymasońską, która tropiła powiązania polityków z lożami wolnomularskimi oraz wpływy masońskie w Kościele Katolickim. Efektem tych działań było kilka procesów sądowych, np. wytoczony Jerzemu Braunowi przez prezydenta Sosnowca Józefa Kaczkowskiego.

Stopka pierwszego numeru dwutygodnika „Zet”, którego współtwórcą był Jerzy Braun. Domena publiczna.

W okresie wzrostu napięcia międzynarodowego pod koniec lat 30-tych Jerzy Braun sformułował tezę, że zjednoczone wokół nienawiści do chrześcijaństwa dwa „pogańskie” imperia – niemiecką III Rzeszę i ZSRS może powstrzymać tylko Polska. Wizję tę zarysował w artykule p.t. „Polska – imperium Boga” wydanym w jednym z ostatnich numerów czasopisma „Zet” w 1939 r.
 

W czasie II wojny światowej stanął na czele utworzonej przez siebie katolickiej organizacji polityczno-wojskowej Unia, do której należał m.in. znany historyk Feliks Koneczny. Założył, redagowane przez siebie pismo „Kultura Jutra”, brał udział w działalności konspiracyjnego Teatru Rapsodycznego (w którym występował m.in. Karol Wojtyła), w 1943 r. doprowadził do połączenia Unii z chrześcijańsko-demokratycznym Stronnictwem Pracy, stając się jednocześnie członkiem jego zarządu. Z ramienia SP działał m.in. w Komisji Głównej Kierownictwa Walki Cywilnej (KWC).
 

Jeden z numerów pisma „Kultura Jutra” z 1943 r. Za: Chełmska Biblioteka Cyfrowa.

W czasie Powstania Warszawskiego stał na czele Inspektoratu Propagandy oraz BiP-u w Śródmieściu, był także redaktorem „Barykady Powiśla”. Nosił wówczas pseudonim „Kulczycki”. Po jego upadku uniknął niewoli i przedostał się do Krakowa. W marcu 1945 r. objął przewodnictwo podziemnego parlamentu – Rady Jedności Narodowej, a od 27 czerwca 1945 r. był także p.o. Delegata Rządu RP na Kraj. Pod jego przewodnictwem 5 lipca 1945 r. RJN odbyła ostatnie zebranie (w Krakowie) i uchwaliła dokument, znany powszechnie pod nazwą Testamentu Polski Walczącej.

W listopadzie 1945 r. podjął wraz z żoną próbę ucieczki za granicę, został jednak aresztowany w Cieszynie. Zwolniony w marcu 1946 r., był m.in. redaktorem opozycyjnego, katolicko-narodowego „Tygodnika Warszawskiego”, który podejmował otwartą polemikę z władzami komunistycznymi. W 1948 r. ukończył studia filozoficzne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
 

We wrześniu 1948 r. władze komunistyczne zamknęły „Tygodnik Warszawski” i aresztowały większość jego zespołu redakcyjnego. Państwo Braunowie początkowo uniknęli tego losu, jednak 11 grudnia zostali zatrzymani przez Urząd Bezpieczeństwa w Zakopanem.
 

Jerzy Braun wraz z żoną, Hanną z.d. Wahl (ślub w 1924 r.). Państwo Braunowie byli niezwykle udanym małżeństwem, Hanna Braunowa dzieliła los męża, w tym aresztowanie i uwięzienie w latach stalinowskich. Po śmierci broniła jego dobrego imienia, w tym odpierała zarzuty o jego przynależność do masonerii.

Jerzy Braun przeszedł brutalne śledztwo prowadzone przez „osławionego” Józefa Różańskiego, podczas którego wybito mu wszystkie zęby i oko, miał też dwa zawały. Na rozprawie został „ukarany” (za „harde” zachowanie) odebraniem prawa do obrony, a prokurator wnosił o „wyeliminowanie go ze społeczeństwa przez wyrok śmierci”. 19 kwietnia 1951 r. Wojskowy Sąd Rejonowy skazał go, na podstawie dekretu PKWN z 1944 r. o wymiarze kary dla „faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy… oraz zdrajców Narodu Polskiego”, na dożywocie. Wyrok odbywał na Mokotowie, a następnie w Rawiczu i we Wronkach, gdzie mimo przebytego trzeciego zawału prowadził tajne wykłady dla współwięźniów i ułożył oraz zapamiętał dwa cykle poetyckie: „Moja Matka” (wyd. fragmentów: Londyn 1967) i duchową biografię Mickiewicza „Prometej-Adam” (wyd.: Londyn 1980).

W 1956 r. wyrok obniżono mu do 12 lat więzienia i przyznano roczny urlop zdrowotny, następnie w 1957 r. wyrok uchylono, a w 1958 r. Jerzy Braun został ostatecznie uniewinniony. W 1957 r. został wiceprezesem Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich oraz Klubu Inteligencji Katolickiej i zorganizował jego dwie sekcje: religioznawczą i filozofii polskiej.
 

W 1965 r. uzyskał paszport i wyjechał do Rzymu, gdzie brał aktywny udział w pracach II Soboru Watykańskiego, spotykając się m.in. z papieżem Pawłem VI, redagując szereg artykułów i wygłaszając audycje w Radiu Watykańskim. Później pozostał na emigracji, pracując intensywnie jako filozof, wykładowca, pisarz i poeta. Powstała wówczas większość z jego dorobku pisarskiego, m.in. z dziedziny filozofii teoretycznej, estetyki, filozofii moralnej oraz teologii. Jego osiągnięciem były np. monumentalne dzieło kilkudziesięciu autorów krajowych i emigracyjnych „Poland in Christian Civilisation” (Londyn 1985), obrazujące 1000-letni wkład kultury polskiej w chrześcijańską cywilizację europejską, czy rozprawa „Tysiąclecie chrześcijaństwa w Polsce”, wydane w 1966 r.

W ostatnich 10 latach życia wiele podróżował, odwiedził m.in. Wielką Brytanię, Belgię, Francję, Hiszpanię, Portugalię, Stany Zjednoczone, Kanadę i Szwajcarię. Często podczas tych podróży wygłaszał odczyty na temat kultury polskiej i jej wpływu na filozofię Europy.
 

Jerzy Braun w ostatnich latach życia. Domena publiczna.

Jerzy Braun zmarł 17 października 1975 r. w Rzymie na kilka godzin przed zamierzonym wygłoszeniem referatu na kongresie filozoficznym poświęconym Mądrości Krzyża.

Dorobek pisarski Jerzego Brauna był niesłychanie bogaty. Był autorem znanej piosenki harcerskiej „Płonie ognisko i szumią knieje…” i współautorem międzynarodowego hymnu harcerek „Hej, przed nami bramy świata”, 13 zbiorów poezji wydanych w latach 1922-77 (w tym dwóch stworzonych w więzieniu), trzech powieści – „Kiedy księżyc umiera” (1925), „Hotel na plaży” (1926) i „Cień Parakleta” (1930), dwóch dramatów – „Europa” (1930) i „Rewolucja” (1931). Był też autorem kilku scenariuszy filmowych i niezliczonej ilości pism publicystycznych i filozoficznych, artykułów, traktatów, w większości stworzonych na emigracji.

Jerzy Braun był m.in. stryjem Juliusza Brauna, byłego szefa Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, oraz stryjecznym dziadkiem Grzegorza Brauna, reżysera filmowego („Defilada zwycięzców”, „Eugenika”, „Towarzysz Generał”, „Towarzysz Generał idzie na wojnę” itd.) i polityka. Jego krewną była także Michalina Wisłocka z.d. Braun, polska lekarka, ginekolog, cytolog i seksuolog.

M.O.

Tablica upamiętniająca pisarza, poetę i polityka Jerzego Brauna na domu, w którym mieszkał przy ul. Narutowicza w Tarnowie. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.