Godło Republiki Litwy Środkowej w latach 1920-22, obrazek na licencji Wikimedia Commons.

Maciej Orzeszko

Historia zmagań młodego Państwa Polskiego o Wileńszczyznę jest we współczesnej Polsce mało znana, za co odpowiada głównie okres PRL, gdy był to jeden z tematów zakazanych w oficjalnej historii. Nauczanie historii po 1989 r. też na ogół nie obejmowało tej kwestii.
 

Rok 1918 to powstanie zarówno państwowości polskiej, jak i litewskiej, przy czym od początku było wiadomo, że dojdzie do konfliktu pomiędzy dwoma państwami o terytoria sporne.

Trudno było tu znaleźć kompromis – roszczenia litewskie obejmowały Wileńszczyznę, zamieszkałą wówczas głównie przez Polaków (wg niemieckiego spisu ludności w 1916 r. Polacy stanowili 50,2% ludności Wilna, podczas gdy Litwini – zaledwie 2,6%, na terenach wiejskich Wileńszczyzny ludność polska stanowiła 50-90%, Litwini występowali w nielicznych skupiskach), a także Suwalszczyznę, podczas gdy żądania niektórych polskich środowisk politycznych rozciągały się aż na Kowieńszczyznę (gdzie odsetek Polaków miejscami sięgał 30%).
 

Wilno, Plac Łukiski, 19 kwietnia 1919 r. Przegląd oddziałów Wojska Polskiego po zajęciu miasta. Za Józefem Piłsudskim generałowie: Edward Śmigły-Rydz, Stanisław Szeptycki, Kazimierz Sosnkowski. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Najbardziej paląca była jednak kwestia Wilna, uważanego przez Litwinów za ich historyczną stolicę, co jednak było sprzeczne z ustanowionym podczas konferencji pokojowej mocarstw w Wersalu kryterium etnicznym.

Pierwszy raz miasto zostało zajęte przez wojsko polskie wywodzące się z tzw. Samoobrony wileńskiej w noc sylwestrową 31 grudnia 1918/1 stycznia 1919 r. Przeciwnikiem byli Niemcy, którzy bez walki opuścili Wilno. Opór stawiali jedynie uzbrojeni komuniści. 5 stycznia 1919 r. Wilno po walkach zajęli bolszewicy. Ponownie miasto zajęły polskie wojska przyszłego Frontu Litewsko-Białoruskiego pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego 19 kwietnia 1919 r.

W lipcu 1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zdecydowała o poprowadzeniu linii demarkacyjnej wzdłuż linii Grodno-Wilno-Dyneburg, zostawiając Wilno po stronie polskiej (linia Focha). W wyniku kontrofensywy bolszewickiej Polacy zostali jednak zmuszeni do wycofania z miasta.
 

Manifestacja mieszkańców Wilna po zajęciu miasta przez Wojsko Polskie w kwietniu 1919 r. Na licencji Wikimedia Commons.

Interesującym faktem jest, że już od 1919 r. bolszewicy skutecznie rozgrywali konflikt polsko-litewski, wspierając stronę litewską przeciw Polsce. Najprawdopodobniej Lenin i kierownictwo WKP(b) uznało, że Republika Litewska i tak będzie małym i słabym państwem, toteż jego zajęcie w przyszłości nie będzie stanowiło dla Rosjan problemu (co zresztą w 1940 r. okazało się prawdą), natomiast istnieje możliwość wykorzystania Litwy przeciw Rzeczpospolitej.

12 lipca 1920 r. Rosja Radziecka zawarła umowę z Litwą, na mocy której Wilno miało zostać przekazane Litwinom. Jednak w sierpniu 1920 r. Wojsko Polskie odniosło zwycięstwo nad bolszewikami pod Warszawą i w wyniku kontrofensywy jesienią polskie oddziały ponownie znalazły się w okolicy Wilna. Tymczasem już 27 sierpnia wycofujący się bolszewicy przekazali Wilno władzom litewskim.
 

Linia demarkacyjna pomiędzy wojskami polskimi i litewskimi na mocy umowy suwalskiej. Na licencji Wikimedia Commons.

Konieczność załagodzenia konfliktu polsko-litewskiego (wymagana przez opinię międzynarodową) skłoniła dowódców wojskowych obu państw do podpisania tzw. umowy suwalskiej z 7 października 1920 r., mającej charakter tymczasowego kompromisu. Wytyczona w niej linia demarkacyjna biegła od granicy Prus Wschodnich przez Suwalskie i linią Druskienniki-Orany-Bastuny (stacja kolejowa pod Lidą). Tu linia demarkacyjna się kończyła; Wilna nie objęto umową. Polacy dążyli do przeprowadzenia plebiscytu na Wileńszczyźnie, na co nie zgadzała się strona litewska.
 

W tej sytuacji Józef Piłsudski wybrał inny wariant działania. Ponieważ opinia międzynarodowa była skłonna zaakceptować przynależność Wilna do Litwy, a polscy przedstawiciele na konferencji w Spa nie wyrażali na to sprzeciwu, zdecydował się upozorować bunt części oddziałów, wywodzących się głównie z Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. Tym samym secesja z Republiki Litewskiej zostałaby zorganizowana rękoma mieszkańców tego regionu.
 

Gen. Lucjan Żeligowski (1865-1947), oficer armii rosyjskiej, a od 1917 r. tworzonych przy niej jednostek polskich, w tym armii gen. Józefa Hallera. Walczył m.in. w ramach alianckich wojsk interwencyjnych na Kubaniu, a w 1919 r. wraz z dowodzonymi przez siebie oddziałami przez Rumunię przeszedł do Polski. W 1920 r. dowodził wyprawą na Wileńszczyznę w ramach tzw. buntu Żeligowskiego, a do 1922 r. stał na czele Republiki Środkowej Litwy. W latach 1921-26 w Wojsku Polskim, pełnił funkcję inspektora armii i ministra spraw wojskowych. Od 1927 r. w stanie spoczynku. Podczas II Wojny Światowej znalazł się w Wlk. Brytanii, gdzie zmarł. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Marszałek namówił swojego przyjaciela, pochodzącego z Wileńszczyzny gen. Lucjana Żeligowskiego, który 8 października 1920 r. na czele 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej wyruszył w kierunku Wilna, by w następnym dniu zająć miasto. Akcja przeszła do historii jako tzw. „Bunt Żeligowskiego”. Jej przeprowadzenie było szybkie i w zasadzie bezkrwawe, gdyż dywizja miała zdecydowaną przewagę nad znajdującymi się na tym terenie oddziałami litewskimi. Co więcej, operacja spotkała się z entuzjastycznym wsparciem miejscowej ludności. W tej sytuacji wojsko i instytucje litewskie, pomimo protestów, były zmuszone wycofać się.

Na zdobytych terenach gen. Lucjan Żeligowski proklamował Republikę Środkowej Litwy, formalnie niezależny organizm państwowy ze stolicą w Wilnie. Zgodnie z założeniami koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego, wraz z Litwą Wschodnią (tereny obecnego państwa Białoruś) i Litwą Zachodnią (dawne tereny guberni kowieńskiej) Wileńszczyzna miała tworzyć pozostające w unii z Polską państwo litewskie, składające się z trzech kantonów narodowościowych.
 

Gen. Lucjan Żeligowski na czele swoich żołnierzy w Wilnie, listopad 1920 r. Na licencji Wikimedia Commons.

Gen. Żeligowski nie poprzestał na zajęciu Wileńszczyzny i w październiku 1920 r. wojska Litwy Środkowej podjęły ofensywę na Kowno, trwającą do połowy listopada. Żeligowski dysponował jednak zbyt małą ilością żołnierzy dla przeprowadzenia takiej operacji, nie otrzymał też znaczącego wsparcia ze strony Polski (rząd Rzeczpospolitej, znajdując się pod presją opinii międzynarodowej, naciskał na zawarcie rozejmu). Ostatecznie, pod naciskiem Ligi Narodów, 29 listopada 1920 r. podpisano traktat w Kownie pomiędzy Litwą Kowieńską i Litwą Środkową. Po zawarciu rozejmu Liga kontynuowała prace mające doprowadzić do plebiscytu na Wileńszczyźnie, ale wszelkie próby dalszego porozumienia zakończyły się porażką z powodu braku dobrej woli obu stron.

12 października 1920 r. gen. Lucjan Żeligowski wydał dekret, w którym ogłosił, że będzie sprawować władzę zwierzchnią na terenie Litwy Środkowej jako naczelny dowódca wojska, a funkcje rządu obejmie powołana przez niego Tymczasowa Komisja Rządząca. 7 stycznia 1921 r. ogłoszono wytyczne dotyczące nadawania obywatelstwa. Obywatelami Litwy Środkowej mieli być wszyscy ludzie urodzeni na ówczesnym terenie państwa lub mieszkający na jej terenie przez co najmniej 5 lat przed 1914 r.
 

Mapa Republiki Środkowej Litwy. Na licencji Wikimedia Commons.

Przez kolejne 1,5 roku Republika Litwy Środkowej funkcjonowała jako formalnie niepodległe państwo, w rzeczywistości jednak zależne od Rzeczpospolitej Polskiej. Językiem urzędowym na jej terenie był polski. Państewko miało 13 490 km² powierzchni i ok. 500 tys. ludności, z czego według oficjalnych polskich danych Polacy mieli stanowić 70,6%, Litwini 12,84%, Białorusini 6,02%, Żydzi 4,04% i inni 6,5%.
 

Wobec upadku koncepcji federacyjnej Piłsudskiego i zwycięstwa lansowanej przez Romana Dmowskiego koncepcji inkorporacyjnej, stało się jasne, że państwowość Litwy Środkowej ma jedynie tymczasowy charakter. W tej sytuacji najpilniejsze stało się powołanie władz ustawodawczych republiki, które mogłyby podjąć stosowne decyzje. Ordynacja wyborcza do Sejmu została ogłoszona 1 grudnia 1921 r., zaś wybory do Sejmu odbyły się dnia 8 stycznia 1922 r. Sejm Litwy Środkowej zebrał się 1 lutego 1922, a zakończył swe obrady w marcu tego samego roku.
 

W ciągu ok. 1,5 roku swojego istnienia Republika Litwy Środkowej „dorobiła” się całego szeregu instytucji charakterystycznych dla suwerennego państwa, m.in. własnej poczty. Poniżej: znaczki pocztowe Litwy Środkowej, w tym znaczek litewski z polskim nadrukiem. Na licencji Wikimedia Commons.

W tej sytuacji włączenie Wileńszczyzny do Polski było już tylko formalnością. 4 lutego 1922 r. przybył do Wilna delegat rządu polskiego Władysław Sołtan, który funkcję sprawował do 6 kwietnia. 20 lutego, na swoim 10. posiedzeniu, Sejm Litwy Środkowej przyjął „Uchwałę w przedmiocie przynależności państwowej Ziemi Wileńskiej”. W jej punkcie 4 napisano:

„Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”.

Za wnioskiem o przyłączenie ziemi wileńskiej do Polski głosowało 96 posłów, 6 wstrzymało się od głosu.

1 marca 1922 r. rząd Polski przedłożył Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP projekt „Aktu złączenia”, który miał uzupełnić uchwałę Sejmu Wileńskiego. W akcie tym zapowiadano nadanie autonomii Ziemi Wileńskiej, podobnej do tej jaką miało województwo śląskie. Pomysł ten wywołał spore kontrowersje w Polsce.

2 marca przybyła do Warszawy delegacja Sejmu Litwy Środkowej, ale brak zgody tej delegacji na wprowadzenie zmian do uchwały o włączeniu Ziemi Wileńskiej do Polski doprowadził do kryzysu politycznego, zakończonego dymisją rządu premiera Antoniego Ponikowskiego. Ostatecznie 6 kwietnia 1922 r. Sejm Ustawodawczy RP przyjął ustawę „O objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską” w kształcie proponowanym przez Sejm Wileński, bez zmian proponowanych przez rząd RP. Delegatem rządu w Wilnie został Walery Roman.
 

Obchody uroczystości przyłączenia Litwy do Polski, 18 kwietnia 1922 r. Na licencji Wikimedia Commons.

18 kwietnia 1922 r. w Wilnie odbyły się uroczystości mające symbolicznie wprowadzić w życie ustawę o wcieleniu Wileńszczyzny do Polski. Na terenie dawnej Litwy Środkowej utworzono województwo wileńskie z powiatami: wileńskim, święciańskim i oszmiańskim, miasto Wilno stanowiło odrębny powiat miejski.
 

Wobec oficjalnego wcielenia Wilna do Polski, stolicą Republiki Litewskiej do 1939 r. pozostało Kowno (nazywane przez polityków i historyków litewskich „tymczasową stolicą”). Kwestia Wilna położyła się długim cieniem na relacjach polsko-litewskich. Oba państwa przez kolejne 16 lat nie utrzymywały oficjalnych stosunków dyplomatycznych pozostając formalnie w stanie wojny. Stosunki nawiązano 19 marca 1938 r., po serii incydentów granicznych (np. śmierć żołnierza polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza), demonstracji siły ze strony polskiej i ultimatum rządu RP wobec Litwy. Dopiero po tym czasie otwarto przejścia graniczne i uruchomiono linie kolejowe. Niemniej, Litwa nigdy nie zrezygnowała ze swoich pretensji wobec Wilna.
 

Panorama Wilna w okresie międzywojennym. Domena publiczna.

W ramach Paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. Niemcy i ZSRS uznały roszczenia litewskie wobec Wilna. 28 września, po agresji ZSRS na Polskę, podpisano „Traktat sowiecko-niemiecki o granicach i przyjaźni” (znany też jako II Pakt Ribbentrop-Mołotow), w którym potwierdzono powyższe roszczenia (jednak sama Litwa została przesunięta z niemieckiej do sowieckiej strefy wpływów).

10 października 1939 r. władze ZSRS i Republiki Litewskiej podpisały porozumienie, na mocy którego Wilno i część Wileńszczyzny, zajęte przez Armię Czerwoną po 17 września przekazano Litwie. Od tego czasu do roku 1940 r. tereny te znajdowały się pod faktyczną okupacją litewską, bez wypowiedzenia wojny Państwu Polskiemu.
 

Październik 1939 r. – wojska litewskie wkraczają do Wilna. Był to początek trwającej ok. 8 miesięcy okupacji litewskiej, zakończonej wraz z aneksją Litwy przez ZSRS w lecie 1940 r. Domena publiczna.

Po aneksji Litwy przez ZSRS w 1940, Wilno zostało stolicą Litewskiej SRS. Po rozpadzie Związku Sowieckiego Wilno stało się stolicą niepodległej Litwy.

M. O.