12 marca 1938 r. Anschluss Austrii – niemieccy i austriaccy pogranicznicy wyłamują szlabany na granicy obu krajów. Domena publiczna.

Maciej Orzeszko

79 lat temu, w dniach 12-13 marca 1938 r., miał miejsce Anschluss – przyłączenie terytorium Republiki Austrii do niemieckiej III Rzeszy, kierowanej przez Adolfa Hitlera. Wydarzenie to zapoczątkowało ciąg „pokojowych aneksji” Niemiec, które poprzedziły wybuch II Wojny Światowej.

Anschluss Austrii jest w literaturze traktowany nieco po macoszemu. Nie poświęca się mu zbyt wiele miejsca, a historycy rzadko piszą o przyczynach i podłożu tego wydarzenia, poza tym, że miało miejsce, a oddziały niemieckiego Wehrmachtu wkraczające do Wiednia, były entuzjastycznie witane. Tymczasem splot wydarzeń, który doprowadził do tego, że niewielka republika, będąca spadkobiercą jednego z najpotężniejszych imperiów Europy, bez jednego wystrzału i wręcz z entuzjazmem zrezygnowała ze swojej niepodległości, był niezwykle ciekawy.

W naszej historiografii istnieje pewien dość dziwny trend polegający na tym, że b. niewiele miejsca poświęca się historii naszych sąsiadów. Nawet mający jakieś pojęcie o historii obywatel naszego kraju kojarzy Austrię przede wszystkim z bitwą pod Wiedniem w 1683 r., rozbiorami Polski w latach 1772-95, ewentualnie rabacją Galicji i Powstaniem Krakowskim 1846 r., barwnym kolorytem C.K. Monarchii Austro-Węgierskiej, i wreszcie z Anschlussem w 1938 r. Trzeba przyznać, jest to obraz strasznie wycinkowy.
 

Kwestia odrębności Austrii i Niemiec, a także świadomości narodowej Austriaków to b. skomplikowana sprawa, b. różnie kształtująca się na przestrzeni dziejów.

Można powiedzieć, że z historycznego punktu widzenia Austrią nazywano rodowe ziemie Babenbergów, a od XV w. – Habsburgów.

Dynastia ta w 1438 r. przejęła koronę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, czyli mówiąc potocznie – Rzeszy Niemieckiej, będącej od czasów Średniowiecza konglomeratem kilkudziesięciu królestw i księstw, uznających zwierzchnią władzę cesarza. Na tym etapie oddzielenie Austrii od Rzeszy Niemieckiej jest trudne, choć kolejne nabytki terytorialne Habsburgów z XVI w. – Czechy, Węgry i Słowacja – weszły w skład Austrii, ale dwa ostatnie kraje już nie zostały przyłączone do Rzeszy.
 

Rozrost imperium Habsburgów w latach 1282-1918. Na licencji Wikimedia Commons.

Cesarstwo mocno podupadło w wyniku Wojny Trzydziestoletniej (1618-48), gdy Habsburgowie w ramach Ligi Katolickiej, walczyli z niemieckimi państwami protestanckimi, wspieranymi przez Anglię i Szwecję. W kolejnych latach Habsburgowie raczej starali się wzmocnić swoje ziemie rodowe, niż Rzeszę. Stąd w wojnach z Turcją w XVII w. do Austrii ponownie przyłączono Węgry, a także Siedmiogród, Dalmację i Chorwację. Tym samym Austria z jednego z krajów niemieckich stała się w zasadzie wielką monarchią wielonarodowościową. Na początku XVIII w. wymarła też hiszpańska gałąź Habsburgów, w wyniku Wojny o Sukcesję Hiszpańską kraj ten znalazł się pod panowaniem francuskich Burbonów.

W XVIII w. na arenie dziejów pojawił się silny konkurent Habsburgów w Rzeszy – królestwo Prus, które pod rządami króla Fryderyka II zaczęło podważać pozycję hegemona. Oba państwa starły się podczas Wojen Śląskich (1740-45), co skończyło się oderwaniem od Austrii Śląska, nabytki te zostały potwierdzone podczas Wojny Siedmioletniej (1756-63).
 

Martin van Meytens – Maria Teresa Habsburg, królowa Niemiec, Węgier, Czech, Galicji i Lodomerii, arcyksiężna Austrii, niekoronowana cesarzowa Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, współautorka I rozbioru Rzeczpospolitej. Na licencji Wikimedia Commons.

Stwierdzenie, że Austria uczestniczyła w rozbiorach Polski pod koniec XVIII w. jest pewnym uproszczeniem. W istocie w czasie I i III rozbioru władcy Austrii – Maria Teresa i Leopold II – nosili tytuł cesarza rzymskiego, króla Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji, Chorwacji i Sławonii, arcyksięcia Austrii, księcia Burgundii, Lotaryngii itd.

Pretekstem do pozyskania ziem Rzeczpospolitej (Małopolski i Rusi Czerwonej) było posiadanie tytułu do nich przez królów Węgier (przejętych przez Habsburgów), cesarze nosili przede wszystkim tytuł władców Rzeszy Niemieckiej, a same ziemie weszły w skład Austrii. Podobnie rzecz się miała z pozyskaną na Turkach w 1775 r. Bukowiną.
 

Kres panowaniu Habsburgów nad Niemcami położył inny przeciwnik – Francja, najpierw rewolucyjna, a potem napoleońska. W wyniku zwycięstwa Francji (i klęski Austrii) pod Austerlitz w 1805 r., Napoleon I Bonaparte rozwiązał Święte Cesarstwo, sam ogłaszając się Cesarzem Francuzów (z władzą rozciągającą się na Rzeszę Niemiecką). W tej sytuacji cesarz Franciszek II został już w 1804 r. zmuszony do abdykacji, po czym ogłosił się Cesarzem Austrii jako Franciszek I. Dopiero od tego momentu można zatem uznać Austrię jako odrębne państwo.
 

Franciszek II (1768-1835), ostatni cesarz Rzeszy Niemieckiej z rodu Habsburgów. Zmuszony do abdykacji, w 1804 r. przyjął tytuł cesarza Austrii jako Franciszek I. Od tego momentu należy uważać Austrię za samodzielny byt państwowy. Na licencji Wikimedia Commons.

XIX w. to tak naprawdę dla Austrii i Habsburgów okres walki o utrzymanie stanu posiadania. Nie było to proste. Na Kongresie Wiedeńskim 1815 r. Prusy i Rosja zdołały zablokować sprawę przywrócenia Świętego Cesarstwa, zamiast niego utworzono luźny Związek Niemiecki, w skład którego weszły m.in. niemieckojęzyczne ziemie Austrii. Tu właśnie miał tkwić zalążek przyszłego Anschlussu. Związek Niemiecki stał się polem walki interesów Prus i Austrii.

W XIX w. w Europie budzi się świadomość narodowa we współczesnym tego słowa znaczeniu. Pojawia się nacjonalizm (szczególnie widoczny we Francji, Prusach i w Rosji) i koncepcja państwa narodowego. W tym procesie Austria jako państwo zamieszkałe przez kilkanaście narodów pozostaje nieco na uboczu. Z jednej strony, narody monarchii habsburskiej zaczęły uzyskiwać świadomość narodową, pojawiają się wśród nich dążenia separatystyczne. Z drugiej – powstaje wówczas definicja Austriaka jako obywatela lojalnego wobec monarchii habsburskiej i Cesarstwa, niezależnie od narodowości. W tym obrazie należy jednak pamiętać, że w monarchii zdecydowanie dominowali Niemcy, a wobec narodów Austrii stosowano politykę germanizacji, choć nie tak ostrą, jak to miało miejsce w Prusach.
 

5 lipca 1848 r. Otwarcie pierwszego węgierskiego parlamentu podczas Wiosny Ludów na Węgrzech. Na licencji Wikimedia Commons.

W 1848 r. w Austrii doszło do wybuchów społecznych w ramach Wiosny Ludów. 15 marca wybuchło powstanie na Węgrzech, które trwało do jesieni 1849 r. Węgrzy żądali autonomii, równości i swobód obywatelskich. Kryzys spowodował abdykację cesarza Ferdynanda I Dobrotliwego i wstąpienie na tron jego młodego bratanka Franciszka Józefa I, najbardziej rozpoznawalnego cesarza Austrii w historii. Powstanie zostało krwawo stłumione przy udziale wojsk rosyjskich i serbskich. W dalszej kolejności Austria poniosła klęskę w wojnie z Francją i Sabaudią we Włoszech (1859 r.), tracąc część ziem włoskich (Lombardia) i wpływy w tym kraju, co umożliwiło następnie zjednoczenie Włoch.

Wiosna Ludów wyzwoliła także dążenia zjednoczeniowe w Niemczech. Od początku XIX w. istniały dwie koncepcje takiego zjednoczenia: Wielkich Niemiec przy udziale Austrii oraz Małych Niemiec przy udziale Prus. Krwawe stłumienie powstań Wiosny Ludów w Austrii, a następnie klęska Austrii we Włoszech spowodowały, że Habsburgowie stracili w Niemczech cały autorytet. Odtąd Niemcy będą dążyli do zjednoczenia pod berłem pruskich Hohenzollernów. Co ciekawe, tendencje te nie ominęły także niemieckojęzycznych Austriaków, co związane było z upadkiem prestiżu monarchii.
 

Franciszek Józef I Habsburg (1830-1916), od 1848 r. cesarz Austrii, król Węgier, Chorwacji i Czech. Krwawo stłumił powstanie na Węgrzech, ale po klęsce w wojnie z Prusami w 1866 r. wprowadził reformy ustrojowe, np. doprowadził do powstania Austro-Węgier. Na licencji Wikimedia Commons. 

W 1864 r. Austria wraz z Prusami, w ramach Związku Niemieckiego, pobiła Danię w wojnie o Szlezwik. Jednak już w 1866 r. Prusy zaatakowały wspólnie z Włochami Austrię, co skończyło się dla Cesarstwa dotkliwą klęską militarną (bitwa pod Sadową) i polityczną (utrata Wenecji na rzecz Włoch). Cztery lata później, po pobiciu przez Prusy Francji Napoleona III, król Prus Wilhelm I koronował się w Wersalu na cesarza Niemiec.

Tym samym w II połowie XIX w. Austria po raz pierwszy znalazła się w kryzysie swojej państwowości. Niemcy i Włochy dla niej przepadły. W dobie nacjonalizmu kraj znalazł się praktycznie bez narodu, z chwiejną i niepopularną instytucją monarchii. Co gorsza, wśród austriackich Niemców – bo tak definiowali wówczas swoją narodowość niemieckojęzyczni mieszkańcy Cesarstwa – modna stała się koncepcja Pangermanizmu. Głosiła ona wyższość rasy germańskiej i konieczność zjednoczenia wszystkich ziem niemieckojęzycznych pod panowaniem cesarza Niemiec.
 

Wyjściem okazała się reforma systemu politycznego. W lutym 1867 r., po trwających od kilku miesięcy negocjacji sejmów krajowych, parlamentu i przedstawicieli cesarza Franciszka Józefa I, zawarto kompromis. Cesarz uległ żądaniom Węgrów, przekształcając kraj w monarchię dualistyczną – Austro-Węgry.
 

Mapa Austro-Węgier w latach 1867-1914. Na licencji Wikimedia Commons.

Część węgierska (Zalitawia) została wyodrębniona jako autonomiczne królestwo (Franciszek Józef I został oficjalnie koronowany na króla Węgier w czerwcu 1867 r.), z własnym parlamentem i szerokimi uprawnieniami dotyczącymi języka, oświaty i szeregu instytucji. Z kolei część cesarska – Przedlitawia – została zreformowana w duchu monarchii parlamentarnej.

W części niemieckiej Cesarstwa – obejmującej ziemie niemieckojęzyczne, Czechy, Galicję, Słowenię i Ziemie Włoskie (Triest, Bolonia) zaczęto stosować b. liberalną politykę narodowościową, dając zamieszkującym tam narodom znaczną swobodę w zakresie języka, edukacji i możliwości zrzeszania się. Utrwaliło to m.in. w polskiej świadomości obraz Austrii jako „łagodnego zaborcy” w porównaniu z Prusami i Rosją (dodajmy, obraz w znacznej mierze mylący).
 

8 czerwca 1867 r. Koronacja cesarza Franciszka Józefa I i jego żony Elżbiety Amalii na króla i królową Węgier w kościele św. Macieja w Budzie. Na licencji Wikimedia Commons.

Z kolei na swoim terenie Węgrzy uzyskali wolną rękę w kwestiach narodowościowych i traktowaniu mniejszości narodowych – ówczesne „Wielkie Węgry” obejmowały tereny dzisiejszych Węgier, Słowacji, Rusi Zakarpackiej, Chorwacji i części Rumunii. W efekcie władze węgierskie zaczęły stosować wobec innych narodowości b. agresywną politykę madziaryzacji, wprost wzorowaną na działaniach Prusaków w Wielkopolsce i na Śląsku. Królestwo Węgier dzięki temu stało się na kolejne lata podporą monarchii.

Transformacja państwa umożliwiła dualistycznej monarchii przetrwać kolejne 51 lat we względnym spokoju, a nawet zaangażować się w podział stref wpływów na Bałkanach, w wyniku czego w 1908 r. do kraju przyłączono Bośnię. Kraj nie uniknął jednak konfliktów narodowościowych. Np. w 1911 r. na ok. 50 mln ludności, Niemcy stanowili 24%, Węgrzy – 20 %, Czesi – 13%, Polacy – 10%, Rusini i Ukraińcy – 8%, Rumuni – 6%, Chorwaci – 5%, Słowacy – 4%, Serbowie – 4%, Słoweńcy – 3%, Włosi – 3%.
 

Mapa rozmieszczenia języków w Monarchii Austro-Węgierskiej ok. 1910 r. Na licencji Wikimedia Commons.

Przed wybuchem I Wojny Światowej sytuacja Cesarsko-Królewskiej Monarchii Habsburgów wydawała się stabilna. Większa część Ruchu Pangermańskiego porzuciła plany przyłączenia ziem austriackich do Niemiec, pozostając raczej na gruncie obrony uprzywilejowanej pozycji Niemców w ramach Cesarstwa i ich dominacji nad innymi narodami. Kościół Katolicki i Armia tradycyjnie wspierały Cesarza, który miał też zagwarantowaną lojalność Węgrów. Czesi i Polacy, dzięki uzyskanym przywilejom również nie stanowili zagrożenia. Najbardziej zainteresowani zmianami byli Serbowie i Rumuni, dążący do połączenia z niepodległą Serbią i Rumunią, które powstały w 1878 r., oraz Włosi.
 

W 1879 r. Franciszek Józef I zawarł z cesarzem Niemiec Wilhelmem II sojusz austro-węgiersko-niemiecki (wymierzony w Rosję), co dało początek utworzenia Trójprzymierza (z Włochami, 1882 r.). Stanowiło to znaczące zabezpieczenie monarchii Austro-Węgierskiej na arenie międzynarodowej, prowadziło jednak do uzależnienia Cesarstwa od Niemiec.
 

Achille Beltrame, „Zamach w Sarajewie”, 28 czerwca 1914 r. Serbski zamachowiec Gavrilo Princip strzela do austriackiego następcy tronu Franciszka Ferdynanda Habsburga i jego żony Zofii Chotek. Domena publiczna.

28 czerwca 1914 r. w Sarajewie zabity zostaje następca tronu arcyksiążę Franciszek Ferdynand, bratanek Franciszka Józefa I. 28 lipca Austria wypowiedziała Serbii wojnę, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu I wojny światowej. Przebieg działań okazał się skrajnie niekorzystny dla Austro-Węgier. CK Armia, źle zorganizowana i zaopatrzona, a do tego kiepsko dowodzona, odnosiła zwycięstwa tylko w starciu z wojskiem słabych państw, jak Serbia czy Rumunia, a i to nie zawsze. W starciu z armiami Rosji i Włoch odniosła szereg klęsk m.in. w Galicji (utracono Lwów i Przemyśl). Po sukcesach niemieckich w Kongresówce i bitwie pod Gorlicami, Austrii udało się odebrać Galicję Wschodnią (w maju 1915 r.), a następnie po bitwie pod Caporetto powstrzymać natarcie Włoch. W końcu, przy pomocy Niemiec, CK Armii udało się zająć praktycznie całą Rumunię, spore połacie Rosji i większą część Serbii, jednak ani pokonanie tej ostatniej, ani doprowadzenie do pokoju z Włochami nie powiodło się.

Sukcesy te były jednak b. kosztowne, a Austro-Węgry były zmuszone do walki na trzech frontach i na każdym były uzależnione od pomocy Niemiec. Wspólna służba wojsk niemieckich i austro-węgierskich pokazała, że pomiędzy sojusznikiem a CK Armią istnieje prawdziwa przepaść pomiędzy jakością oddziałów. Wojska b. się wykrwawiały, morale Armii spadało, a przedłużająca się wojna wywoływała w społeczeństwie coraz większe niezadowolenie.
 

Karol I Habsburg (1887-1922), ostatni cesarz Austrii i król Węgier w latach 1916-18. Na licencji Wikimedia Commons.

Wysiłek wojenny spowodował znaczne osłabienie autorytetu monarchii, do czego przyczyniła się m.in. w 1916 r. śmierć sędziwego cesarza Franciszka Józefa I, który cieszył się dużym szacunkiem w narodach Cesarstwa. Jego następca i bratanek, Karol I, nie był już tak popularny. Konsekwencją był wzrost ruchów niepodległościowych. Także rozmaite ruchy lewicowe – od socjalistów po komunistów i anarchistów – rozpoczęły coraz aktywniejszą agitację antywojenną. Od października do grudnia 1918 r. praktycznie na całym terytorium państwa zapanował chaos. W poszczególnych częściach składowych zaczęły powstawać rozmaite rządy tymczasowe i rady robotnicze. Austro-Węgry, mimo relatywnie dobrej pozycji na froncie, rozpadły się od środka.

3 listopada 1918 r. Sztab Imperialny podpisał z państwami Ententy zawieszenie broni. 16 października Karol I wydał edykt o utworzeniu luźnej federacji poszczególnych części składowych CK monarchii, jednak było już za późno na gruntowne reformy. Wkrótce powstały struktury państwowe Czechosłowacji, Polski, Galicji Wschodniej, Republiki Węgier, wschodnie tereny Cesarstwa przyłączyły się do Rumunii, a na południu rozpoczęto tworzenie Królestwa Słowian Południowych, przyszłej Jugosławii.
 

Rozpad Austro-Węgier w 1918 r. Wyłoniona wówczas niemieckojęzyczna Republika Austriacka była krajem małym i słabym, jak się zresztą okazało – mającym także poważne problemy wewnętrzne, w tym związane z kwestią tożsamości narodowej.

14 października rząd zgodził się na warunkową kapitulację na warunkach proponowanych przez prezydenta USA Thomasa Woodrow Wilsona, a 3 listopada przerwano działania wojenne. 11 listopada Karol I zrzekł się kierowania państwem (ale nie abdykował, w wyniku czego Habsburgowie zostali wygnani). Ostatni cesarz Austrii i król Węgier, Karol I próbował odzyskać władzę w Budapeszcie, jednak jego plany nie powiodły się i został on wygnany w październiku na Maderę, gdzie w 1922 r. zmarł na zapalenie płuc.
 

Historia w tym punkcie zwykle opisuje losy państw, powstałych w wyniku rozpad Austro-Wegier, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Rzadko kiedy jednak w popularnej wersji historii ktokolwiek zajmuje się ziemiami niemieckimi dawnej CK Monarchii.

Tymczasem pod koniec 1918 r. zebrał się Reichsrat. Austriacy, w odróżnieniu od Niemców, nie zamierzali przeciwdziałać ruchom narodowo-wyzwoleńczym, bo zwyczajnie nie mieli do tego środków – CK Armia rozpadła się razem z monarchią. Zamiast tego zdecydowano się powołać na ziemiach etnicznie niemieckich nowe państwo, które nazwano Niemiecką Republiką Austrii (niem. Republik Deutschösterreich). Formalnie powstanie nowego państwa ogłoszono 12 listopada 1918 r.
 

Herb I Republiki Austriackiej w latach 1919-34. Wyraźnie odszedł od dawnych wzorów habsburskich (cesarski orzeł miał dwie głowy) i był inspirowany ideologią lewicową (elementy sierpa i młota). Na licencji Wikimedia Commons.

Nowa Republika była małym i słabym państwem. Jej powierzchnia wynosiła ok. 84 tys. km2 (12% powierzchni dawnej CK Monarchii), ludność w 1919 r. 6,4 mln (12% ludności Austro-Węgier w 1911 r.). Jej trudną sytuację podkreślał fakt narastającego kryzysu tożsamości. Wraz z upadkiem Austro-Węgier znikła monarchia habsburska, która była dotąd wyznacznikiem odrębności państwa. Po I Wojnie Światowej większość Austriaków uważała się po prostu za Niemców, wśród ludności i części elit politycznych coraz większą popularność zdobywała koncepcja zjednoczenia z Niemcami.

10 września 1919 r. kanclerz Karl Renner podpisał traktat z państwami Ententy w Saint Germain, który Reichsrat ratyfikował 21 października. Traktat regulował kwestie graniczne i cesję ziem oderwanych na korzyść innych krajów, uchwalono w nim także przeprowadzenie plebiscytu w Karyntii w 1920 r. (które Austria wygrała). Zgodnie z traktatem nazwa kraju została zmieniona na Republika Austriacka (Austria, niem. Republik Österreich) i zakazane zostało zjednoczenie z Niemcami. Zmiana nazwy weszła w życie 21 października 1919 r., od tego czasu mówi się o istnieniu I Republiki Austriackiej. Podobnie, jak w przypadku Niemiec w Traktacie Wersalskim, w Saint Germain podjęto decyzje o ograniczeniu sił zbrojnych Austrii, która miała prawo posiadać armię o zaciągu ochotniczym liczącą do 30 tys. żołnierzy, bez prawa do posiadania lotnictwa wojskowego i ciężkiej artylerii.
 

Karl Renner (1870-1950), austriacki polityk, socjolog i naukowiec, pierwszy kanclerz Republiki Austriackiej w latach 1918-19 i później ponownie w 1945 r., prezydent Austrii w latach 1947-50. Na licencji Wikimedia Commons.

Pomimo podpisania traktatu, Austria nie zrezygnowała z koncepcji zjednoczenia z Niemcami, już wówczas nazywanej Anschlussem. Projekt ten miał poparcie socjaldemokratycznego rządu Karla Rennera, wtórował temu także obóz wszechniemiecki. Zdecydowanie przeciwni zjednoczeniu byli natomiast chrześcijańscy demokraci, którzy opowiadali się za niezależnością Austrii. To właśnie na nich – mających tradycyjne oparcie w Kościele Katolickim, kołach konserwatywnych oraz w Armii – będą się w następnych latach opierać próby zbudowania państwowości oraz tożsamości austriackiej. Ostatecznie sprawę uregulowało wydanie 4 października 1922 r. tzw. Protokołów Genewskich, w których mocarstwa Ententy udzieliły Austrii 650 mln złotych koron pożyczki, w celu uzdrowienia austriackiej gospodarki. W zamian Austria oficjalnie zrezygnowała z Anschlussu.

I Republika okazała się państwem w miarę trwałym. Rządzące siły polityczne – Socjaldemokratyczna Partia Austrii (niem. Sozialdemokratische Partei Österreichs – SPÖ) oraz Austriacka Partia Chrześcijańsko-Społeczna (niem. Christlichsoziale Partei Österreichs, CS) przestrzegały zapisu traktatu z Saint Germain i Protokołów Genewskich o zakazie zjednoczenia z Niemcami. Na innym gruncie stała Partia Pangermańska (niem. Großdeutsche Volkspartei, GDVP), a od lat 20-tych na terenie Austrii popularność zaczęła zdobywać Niemiecka Partia Narodowosocjalistyczna (Deutsche Nationalsozialistische Arbeiterpartei, DNSAP), która w latach 30-tych miała stać się po prostu filią niemieckiej NSDAP.

Inną siłą polityczną była Straż Krajowa – Heimwehra, paramilitarna organizacja działająca na zasadzie pospolitego ruszenia, powiązana z prawicą, lecz niejednorodna pod względem politycznym (np. w kwestii niepodległości Austrii).
 

Defilada Heimwehry w Wiener-Neustadt w 1931 r. Za: Bundesarchiv, na licencji Wikimedia Commons.

Jeśli chodzi o obywateli Austrii, to byli oni w kwestii niepodległości mocno podzieleni. Idea niepodległości i tożsamości austriackiej miała poparcie głównie w kręgach wiejskich na wschodzie i południu kraju, wśród konserwatywnego mieszczaństwa, duchowieństwa katolickiego, w wojsku, oraz w osobach wywodzących się z dawnych kręgów ziemiańskich i urzędniczych Austro-Węgier (a trzeba pamiętać, że była to grupa b. liczna, bo pod względem biurokracji CK Monarchia nie miała sobie równych w Europie).

Idea zjednoczenia z Niemcami była natomiast popularna w zachodniej Austrii, częściowo w dużych miastach, w kręgach lewicowych (w czasach Republiki Weimarskiej), wśród młodej inteligencji i części mieszczan. Wielu obywateli dawnych Austro-Węgier w ogóle nie identyfikowało się z nowym państwem i po 1918 r. nie potwierdziło obywatelstwa nowej Republiki. Przykładem może być tu Adolf Hitler, który po 1918 r. stał się faktycznie bezpaństwowcem – nie był on w tym odosobniony.

Wielu Austriaków było zaangażowanych w początki ruchu narodowosocjalistycznego w Niemczech, a po porażce puczu w Monachium w 1926 r. część z nich schroniła się w Austrii. Austriacka gałąź NSDAP początkowo nie była zbyt silna, ale na przełomie lat 20-tych i 30-tych jej znaczenie zaczęło szybko wzrastać. Narodowi socjaliści wchłonęli Partię Pangermańską, część narodowych skrzydeł Austriackiej Partii Chrześcijańsko-Społecznej i Heimwehry. W wyborach 1930 r. osiągnęła kilkuprocentowy wynik oraz ani jednego mandatu. Partia jednak rozbudowywała się organizacyjnie, tworzyła własne bojówki (SA i SS).
 

Członkowie DNSAP (austriackiej filii NSDAP) prowadzą propagandę uliczną w Baden k. Wiednia, 1924 r. Za: Bundesarchiv.

W wyborach lokalnych do rad gmin w 1932 r. DNSAP zdobyła już największą liczbę głosów po Partii Chrześcijańsko-Socjalnej. W wyborach tych partia posługiwała się hasłem: „500 tys. bezrobotnych – 400 tys. Żydów – wybór bardzo prosty: głosuj na narodowych socjalistów”. Co ciekawe, austriacka DNSAP w tym czasie nie podnosiła kwestii Anschlussu, a jej kierownictwo (m.in. Alfred Eduard Frauenfeld, Arthur Seyss-Inquart) pragnęło zachować pewną odrębność.

Austria została poważnie dotknięta w wyniku Wielkiego Kryzysu, bieda i wysokie bezrobocie na początku lat 30-tych spowodowały radykalizację nastrojów społecznych. W kraju doszło do starć pomiędzy Heimwehrą a Republikańską Organizacją Obronną (Republikanischer Schutzbund), organizacją paramilitarną Partii Socjal-Demokratycznej. Aktywna była także DNSAP i Komunistyczna Partia Austrii (Kommunistische Partei Österreichs, KPÖ).

Na przełomie lat 20-tych i 30-tych kwestia przyłączenia Austrii stała się także aktualna w Niemczech. Już w 1931 r. rządy niemieckiej Republiki Weimarskiej i I Republiki Austriackiej zamierzały wprowadzić unię celną pomiędzy państwami, projekt ten został jednak zablokowany przez Francję, Włochy i Wlk. Brytanię.
 

Nazistowska demonstracja w Wiedniu, 1933 r. Członkowie DNSAP domagają się przyłączenia Austrii do Niemiec. Za: Bundesarchiv.

W 1933 r. pełnię rządów w Berlinie przejął Adolf Hitler i NSDAP. Hitler nigdy nie krył, że jego dążeniem będzie Anschluss jego rodzinnej Austrii, którą zawsze uważał za prowincję niemiecką.
 

W maju 1932 r. stanowisko Kanclerza I Republiki objął dr Engelbert Dollfuss, jeden z przywódców Partii Chrześcijańsko-Społecznej. Dollfuss był zwolennikiem silnego państwa i niepodległości Austrii, zaciekłym przeciwnikiem zarówno lewicy, jak i narodowego socjalizmu.

W marcu 1933 r. doszło do rozwiązania parlamentu, a kanclerz Dolfuss wprowadził rządy autorytarne, doprowadził do rozwiązania partii politycznych (w tym delegalizacji NSDAP), tworząc podległy sobie Front Ojczyźniany (Vaterländische Front, VF).
 

Engelbert Dollfuss (1892-1934), austriacki polityk, kanclerz i dyktator Republiki Austriackiej. Weteran I Wojny Światowej, jeden z przywódców Austriackiej Partii Chrześcijańsko-Społecznej, twardy zwolennik niepodległości Austrii. Dollfuss znany był z niewielkiego wzrostu (155 cm), przez co zdobył sobie żartobliwy przydomek „Millimetternich”, którego zresztą sam chętnie używał – znany był z poczucia humoru i dystansu do samego siebie. Za: Bundesarchiv.

Dollfuss wkrótce po dojściu do władzy zniósł ograniczenia wynikające z traktatu z Saint Germain, przystępując m.in. do odbudowy sił zbrojnych (m.in. poprzez wprowadzenie poboru) – do 1938 r. Armia Republiki (Bundesheer) liczyła 60 tys. żołnierzy I linii i 127 tys. rezerwistów, posiadała m.in. ok. 80 lekkich pojazdów pancernych i ok. 100 samolotów. Wobec postępujących zbrojeń Niemiec rozbudowa armii austriackiej, która i tak była zbyt słaba, żeby zagrozić sąsiadom (np. armia Czechosłowacji w 1935 r. liczyła ok. 200 tys. oficerów i żołnierzy na stopie pokojowej, a w ramach mobilizacji miała być rozwinięta do ponad 900 tys.) nie budziła większych emocji.

12 lutego 1934 r. kanclerz Dollfuss rozwiązał parlament i formalnie zlikwidował I Republikę Austriacką, proklamując Federalne Państwo Austriackie (niem. Bundesstaat Österreich), którym rządził za pomocą dekretów, inspirując się encyklikami papieskimi, dotyczącymi chrześcijańskiej nauki społecznej, a także włoskim faszyzmie.
 

Herb Federalnego Państwa Austriackiego w latach 1934-38. Powrócono w nim do symboliki z czasu Cesarstwa (dwugłowy orzeł), zniknęły też sierp i młot. Na licencji Wikimedia Commons. 

Austriacki system polityczny zyskał nazwę austrofaszyzmu, choć nazwa ta jest b. nieprecyzyjna, w istocie była to forma autorytarnego korporacjonizmu. Co ciekawe, w systemie tym nie było wątków antysemickich. Kanclerz Dollfuss zwalczał zarówno nazistów, jak i lewicę, prowadząc do delegalizacji DNAP w czerwcu 1933 r. oraz SDAPÖ w lutym 1934 r.

Dollfuss b. silnie związał się z Włochami Mussoliniego (przystąpienie do Sojuszu Dunajskiego pomiędzy Włochami, Austrią i Węgrami), tym samym Austria popadła w zależność od południowo-zachodniego sąsiada (m.in. większość uzbrojenia Bundesheer została zakupiona we Włoszech). Stanowiło to zabezpieczenie przed możliwą interwencją Niemiec, gdyż w tym czasie stosunki pomiędzy Hitlerem i Mussolinim nie były najlepsze – obaj dyktatorzy uważali się za konkurencję, a jedną z „kości niezgody” była kwestia wpływów w Austrii. Poza tym Mussolini obawiał się, że wraz z wchłonięciem Austrii Niemcy wysuną roszczenia do niektórych ziem włoskich będących kiedyś częścią Cesarstwa Ausriackiego.
 

Engelbert Dollfuss i Benito Mussolini podczas wizyty delegacji austriackiej w Rzymie w sierpniu 1933 r. Do 1936 r. Włochy były najbliższym sojusznikiem Austrii i gwarantem jej niepodległości. Domena publiczna.

Poczynania kanclerza Dollfussa wywołały duże wzburzenie w Austrii. 12 lutego 1934 r. w Linzu doszło do starć lokalnych oddziałów Heimwehry (wspierającej rząd) oraz lewicowego Schutzbundu, które przerodziły się w regularną wojnę. Walki, w których po jednej stronie stanęli socjaliści i komuniści, a po drugiej Heimwehra, policja, żandarmeria i wojsko, objęły wszystkie większe miasta Austrii w tym Wiedeń, i były b. krwawe (zginęło ok. 200, a według niektórych źródeł nawet 1000 ludzi).

Do stłumienia powstania do Wiednia skierowano oddziały Budesheer wspierane przez artylerię i broń maszynową, w samym mieście były poważne zniszczenia. Powstanie upadło 17 lutego, po jego zakończeniu rząd kanclerza Dollfussa wprowadził drakońskie ograniczenia w życiu publicznym i represje (aresztowano ok. 1500 osób, 10 przywódców lewicowych stracono, wprowadzono stan wyjątkowy, cenzurę, rozwiązano partie polityczne i związki zawodowe).
 

Luty 1934 r. Oddziały wojsk federalnych (Bundesheer) podczas tłumienia powstania w Wiedniu. W tle: budynek Opery. Za: Bundesarchiv. Na licencji Wikimedia Commons.

Działania rządu i wojska, ofiary wojny domowej i szkody wyrządzone przez walczące strony, spowodowały gwałtowny spadek popularności rządu i wzrost działającej w konspiracji DNSAP, która nie brała udziału w walkach, a o straty obwiniała zarówno kanclerza, jak i lewicę. Narodowi socjaliści już jawnie głosiła hasło Anschlussu, które wobec nieudolności rządu i państwa, zyskiwały coraz większą popularność.
 

Pierwszy zamach na Dolfussa miał miejsce 3 października 1933 r., gdy w kierunku opuszczającego gmach parlamentu kanclerza narodowy socjalista Rudolf Drtil oddał dwa niecelne strzały. 25 lipca 1934 r. naziści austriaccy dokonali nieudanej próby puczu i Anschlussu. Wdarli się m.in. do siedziby rządu i śmiertelnie ranili kanclerza, który po pewnym czasie wykrwawił się na śmierć.
 

Austriaccy naziści podczas puczu w czerwcu 1934 r. Za: Bundesarchiv.

Urząd kanclerski Dolfussa przejął Anton Rintelen. Pucz został stłumiony, siedmiu nazistów, włącznie z zabójcą Dollfussa, esesmanem Otto Planettą, zostało skazanych na karę śmierci przez powieszenie. Nowym kanclerzem został bliski współpracownik zamordowanego, dr Kurt Schuschnigg.

Po śmierci Dolfussa w kraju zapanował zamęt, który próbował wykorzystać Adolf Hitler. Częściowa mobilizacja wojsk niemieckich spotkała się jednak ze zdecydowaną odpowiedzią Benito Mussoliniego, który ogłosił się gwarantem niepodległości Austrii. Postawienie w gotowości wojskowej dywizji włoskich na granicznej przełęczy Brenner w Alpach spowodowało, że Hitler zrezygnował z pierwszej próby Anschlussu.
 

Warta honorowa przy trumnie kanclerza Engelberta Dollfussa. Za: Bundesarchiv.

Tymczasem kanclerz Schuschnigg rozprawił się z opozycją i próbował zapobiec tendencjom zjednoczeniowym rozbudzając austriacką świadomość narodową (wg głoszonej przez niego tezy Austriacy mieli być „lepszymi Niemcami”). Rozwiązał też Heimwehrę, której część członków wspierała dotąd austrofaszyzm, ale inni przejawiali chwiejną postawę – dołączyli później do partii nazistowskiej. Wielu austriackich nazistów zbiegło do Niemiec, inni prowadzili w tym czasie działania terrorystyczne przeciw władzom i urzędom austriackim (ocenia się, że w latach 1934-38 w zamachach zginęło ok. 800 osób).

Do 1935 r. austriacka policja i służby specjalne spacyfikowały opozycję (zarówno nazistów, jak i socjaldemokratów oraz komunistów), aresztując i osadzając w obozach internowania (wg niektórych – pierwszych obozach koncentracyjnych).
 

Kurt von Schuschnigg (1897-1977), austriacki polityk, kanclerz i dyktator. Bliski współpracownik kanclerza Dollfussa, po jego śmierci w zamachu 25 lipca 1934 r. i nieudanej próbie przejęcia władzy przez nazistów, mianowany kanclerzem. Kontynuował politykę poprzednika, próbując utrzymać niepodległość Austrii w oparciu o sojusz z Włochami. W polityce wewnętrznej dążył do konsolidacji pełni władzy w rękach prorządowego Frontu Ojczyźnianego, m.in. doprowadzając do rozwiązania w 1936 r. paramilitarnej Heimwehry (dotychczas częściowo wspierającej austrofaszyzm). Po Anschlussie przebywał początkowo w areszcie domowym, a następnie w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen i Dachau w specjalnym oddziale dla „ViP-ów”, o złagodzonym rygorze (jego współwięźniami byli m.in. były prezydent Francji Albert Lebrun oraz byli francuscy premierzy Edouard Daladier, Paul Reynaud i Leon Blum). Uwolnili go amerykańscy żołnierze w 1945 r. Po wojnie wyemigrował do USA, gdzie w latach 1948-1967 był profesorem nauk politycznych na uniwersytecie w St. Louis, napisał wiele książek. Dwukrotnie owdowiały, w 1968 r. wrócił do ojczyzny. Na licencji Wikimedia Commons.
 

Wszystkie te poczynania doprowadziły w latach 1935-36 do pewnej stabilizacji w Republice, jednak w tym czasie doszło do znaczących zmian w polityce europejskiej. W 1935 r. rozpoczęło się zbliżenie włosko-niemieckie (Mussolini potrzebował wsparcia politycznego Hitlera podczas wojny w Abisynii). W 1936 r. Niemcy i Włochy wspólnie zaangażowały się we wsparcie rządu gen. Francisco Franco podczas wojny domowej w Hiszpanii. Wobec zapewnienia Hitlera, że Niemcy nie wysuną żadnych roszczeń terytorialnych w stosunku do Włoch, oba państwa podpisały traktat o przyjaźni 25 października 1936 r. tworząc „oś” Berlin-Rzym. Tym samym Mussolini przestał być gwarantem niepodległości Republiki Austriackiej.
 

Zlot Frontu Ojczyźnianego w połowie lat 30-tych. Austrofaszyści w wielu dziedzinach wzorowali się na włoskich faszystach i niemieckich nazistach, należy pamiętać jednak, że system ten był o wiele mniej represyjny – dopuszczał np. istnienie partii politycznych (pod warunkiem, że opowiadały się za niepodległością Austrii), nie było też w nim wątków antysemickich. Domena publiczna. 

Kanclerz Schuschnigg, zdając sobie sprawę z niekorzystnych zmian w koniunkturze politycznej, próbował im zaradzić na drodze dyplomacji i ustępstw. W lecie 1936 r. podjęto negocjacje austriacko-niemieckie, ostatecznie 11 lipca podpisano porozumienie, które przewidywało zwolnienie nazistów z więzień, oraz dopuszczenie kilku z nich do rządu. W zamian za to Hitler gwarantował niepodległość Republiki Austriackiej. Działania te nie usatysfakcjonowały führera, ale III Rzesza była w tym czasie zaangażowana w konflikt w Hiszpanii.

Stosunki niemiecko-austriackie ponownie pogorszyły się pod koniec 1937 r. 12 lutego 1938 r. kanclerz Schuschnigg przybył do rezydencji Hitlera w Berghof licząc na kolejne negocjacje. Zamiast tego wściekły führer przedstawił mu ultimatum, domagające się m.in. przekazania władzy austriackim nazistom, pełną amnestię (w tym żołnierzy Budesheer, którzy poparli nazistowski pucz w lipcu 1934 r.) i legalizację NSDAP w Austrii. Do rządu mieli wejść kolejni naziści, w tym Arthur Seyss-Inquart jako minister spraw wewnętrznych i policji, oraz dr Hans Fischböck jako minister finansów. Jak twierdził później w swoich wspomnieniach, Schuschnigg został zmuszony do zgody na upokarzające warunki w zamian za potwierdzenie przez Hitlera porozumienia z 11 lipca 1936 r.
 

Wilhelm Miklas (1872-1956), austriacki polityk konserwatywny, ostatni prezydent Austrii przed Anschlussem. Na licencji: Wikimedia Commons.

Porozumienie wywołało kryzys polityczny w Austrii, gdyż część gabinetu nie zgodziła się na narzucone warunki i podała do dymisji. Ostatecznie kanclerz Kurt Schuschnigg i prezydent Wilhelm Miklas pozostali na swoich stanowiskach. Tymczasem Hitler, łamiąc porozumienie, wyznaczył zarządcę (Gauleitera) Austrii.
 

20 lutego 1938 r. Adolf Hitler wygłosił transmitowana przez radio przemowę w Reichstagu, w której stwierdził, że „… Rzesza Niemiecka nie będzie dłużej tolerować prześladowania dziesięciu milionów Niemców zamieszkałych poza jej granicami”. Przemówienie dotyczyło Austrii i Czechosłowacji, spowodowało aktywizację nazistów i ogromne, proniemieckie wiece na ulicach większych miast Austrii. Tymczasem 24 lutego 1938 r. kanclerz Schuschnigg wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że nie Austria nie cofnie się poza ustalenia porozumienia z 1936 r. Wywołało ono wielkie niezadowolenie w Niemczech i demonstracje nazistów w Austrii.

W tej sytuacji kanclerz ogłosił na 13 marca 1938 r. ogólnonarodowy plebiscyt, w którym Austriacy mieli wypowiedzieć się, czy chcą dalszej niepodległości swojego kraju. W celu zapewnienia korzystnego wyniku, minimalny wiek głosowania ustalono na 24 lata (ideologia nazistowska była popularna szczególnie wśród ludzi młodych), przy czym działaczy Frontu Ojczyźnianego ów limit nie obowiązywał. Kanclerz Schuschnigg rozpoczął także dość rozpaczliwe poszukiwanie wsparcia w środowiskach politycznych, czego efektem były rozmowy z socjaldemokratami, którym zaproponował amnestię i legalizację ich partii. To już jednak niewiele było w stanie pomóc.
 

Arthur Seyss-Inquart, właść. Arthur Zajtich (1892-1946), austriacki nazista, polityk III Rzeszy, ostatni kanclerz Federalnej Republiki Austrii, później namiestnik Marchii Wschodniej, członek administracji Generalnego Gubernatorstwa, namiestnik Holandii, zbrodniarz wojenny. Od maja 1938 r. był namiestnikiem nowo utworzonej w miejsce Austrii Marchii Wschodniej (niem. Ostmark). Otrzymał też stopień Gruppenführera SS, a w maju 1939 r. został ministrem bez teki rządu Rzeszy. Po wojnie aresztowany i postawiony przez Trybunałem Norymberskim za zbrodnie wojenne. Skazany na śmierć przez powieszenie, wyrok wykonano 16 października 1946 r. Na licencji Wikimedia Commons.

Hitler zareagował na tę decyzję z wściekłością – 11 marca 1938 r. nakazał Schuschniggowi wycofanie się z koncepcji plebiscytu, i przekazanie całej władzy w kraju austriackim nazistom, grożąc wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii. Ultimatum upływało w południe, ale zostało przedłużone o kolejne godziny. Kanclerz Schuschnigg, po zorientowaniu się, że Austria nie ma co liczyć na pomoc z zewnątrz, podał się do dymisji, a jego stanowisko przejął Arthur Seyss-Inquart. To jednak już w niczym nie pomogło

Około godziny 1 nad ranem 12 marca 1938 r. siły niemieckiej 8. Armii, grupowane nad granicą od co najmniej kilku dni, wkroczyły do Austrii. Niemcy zaangażowali do akcji zajęcia Austrii około 105 tys. żołnierzy Wehrmachtu, 35-40 tys. SS-manów oraz policjantów i jednostki lotnicze (łącznie 180-200 tys. ludzi). Inwazja przebiegała pokojowo – Niemcy byli na ogół entuzjastycznie witani. Austriacka Bundesheer nie stawiła oporu, zresztą większość oficerów już wcześniej zadeklarowała się jako zwolennicy Anschlussu.
 

12-13 marca 1938 r. Ludność Austrii entuzjastycznie wita wkraczające wojska niemieckie. Domena publiczna. 

Jeszcze tego samego dnia Hitler wjechał do Austrii, objeżdżając wszystkie większe miasta i 15 marca docierając do Wiednia, witany wszędzie przez tłumy. Fakt ten budził w świecie ogromne zdziwienie, sądzono bowiem, że przeciwnicy Anschlussu i zwolennicy niepodległości Austrii stawią choć symboliczny opór.

Tymczasem wyglądało na to, że austriacka państwowość i tożsamość narodowa w marcu 1938 r. po prostu „wyparowała”. Podobno führer początkowo nosił się z zamiarem pozostawienia Austrii jako marionetkowego, nazistowskiego państwa, ale entuzjazm, z jakim został przyjęty, spowodował podjęcie decyzji o pełnej inkorporacji Republiki.
 

13 marca 1938 r. Wojska niemieckie wkraczają do Wiednia. Domena publiczna.

13 marca 1938 r. nowo mianowany nazistowski kanclerz Seyss-Inquart wydał swój jedyny dekret – o nieważności pkt. 88 traktatu z Saint Germain (zakazującego zjednoczenia) i o włączeniu Austrii do III Rzeszy. Akt wszedł w życie ze skutkiem natychmiastowym. Jeszcze tego samego dnia były kanclerz Kurt Schuschnigg i prezydent Walter Miklas zostali aresztowani.

15 marca 1938 r. na Placu Bohaterów (niem. Heldenplatz) w Wiedniu, w obecności rozentuzjazmowanego, 200-tysięcznego tłumu, Adolf Hitler wygłosił przemówienie, w którym stwierdził:

„…najstarsza prowincja Niemiec będzie odtąd najnowszym bastionem Rzeszy Niemieckiej […] Jako lider i kanclerze narodu niemieckiego i Rzeszy ogłaszam wejście mojej Ojczyzny do Rzeszy Niemieckiej!”.
 

15 marca 1938 r. Adolf Hitler ogłasza włączenie Austrii do III Rzeszy na Placu Bohaterów w Wiedniu. Domena publiczna.
 

„Miesiąc miodowy” skończył się b. szybko. Jeszcze 13 marca w Wiedniu pojawił się Reichsführer SS Heinrich Himmler z przygotowaną grupą ludzi, którzy rozpoczęli błyskawiczną organizację tajnej policji i aparatu terroru. W ciągu kolejnych dni aresztowano ok. 70 tys. osób, w tym większość polityków dawnej I Republiki, zarówno socjaldemokratów, jak i członków Frontu Ojczyźnianego, a także komunistów i innych, uznanych za potencjalnie niebezpiecznych. Austrię objęto niemieckimi prawami rasowymi.

Aby ostatecznie zalegalizować inkorporację Austrii do III Rzeszy, Hitler wyznaczył na 10 kwietnia 1938 r. plebiscyt (referendum). Ludność Niemiec i Austrii odpowiadała w nim na pytania: „Czy zgadzasz się z połączeniem Rzeszy Niemieckiej z Austrią?” i „Czy zgadzasz się z listą przedstawioną przez naszego führera Adolfa Hitlera?”.
 

Kartka do głosowania w referendum za przyłączeniem Austrii do III Rzeszy. Na licencji Wikimedia Commons.

Według oficjalnego komunikatu, ogłoszonego 11 kwietnia 1938 r., na „tak” oddano w Niemczech – 99% głosów, zaś w Austrii – 99,7%. Kwestią kontrowersji wśród historyków jest, czy plebiscyt został przeprowadzony uczciwie. Faktem jest, że w wyniku działań politycznych poprzedzających referendum, prawa głosu pozbawiono ok. 400 tys. potencjalnych wyborców (ok. 10% uprawnionych do głosowania). Np. badania przed niezrealizowanym plebiscytem 13 marca wskazywały, że poparcie dla Anschlussu miało wynosić w różnych miejscach 70-80%, tymczasem najniższe wyniki referendum z 11 kwietnia, przeprowadzonego w obecności Wehrmachtu, wynosiły 95% za zjednoczeniem.

Ciekawy incydent miał miejsce we włoskim mieście portowym Gaeta, gdzie w miejscowym seminarium Santa Maria dell’Anima studiowała duża grupa kleryków z Austrii. Dla owych studentów zorganizowano eksterytorialny punkt wyborczy na pokładzie niemieckiego krążownika „Admiral Scheer”, bazującego w porcie. 90% głosujących opowiedziało się przeciw Anschlussowi, co we Włoszech i w III Rzeszy okrzyknięto „hańbą z Gaeta” (wł. Vergogna di Gaeta, nem. Schande von Gaeta).
 

Mapa „wielkich Niemiec” po przyłączeniu Austrii w marcu 1938 r. Anschluss spowodował znaczne wzmocnienie III Rzeszy oraz zmianę układu sił w Europie Środkowej. Niemcy uzyskały granicę z sojuszniczymi Włochami oraz z Węgrami i Jugosławią, które zostały włączone do niemieckiej strefy wpływów, otoczyły też terytorium Czechosłowacji, co umożliwiło późniejszą aneksję tego kraju. Domena publiczna.

Wielkie Niemcy zostały uznane m.in. przez Wielką Brytanię i Francję. Pierwsza „pokojowa aneksja” III Rzeszy zakończyła się ogromnym sukcesem strategicznym i politycznym Adolfa Hitlera. Terytorium Niemiec (ok. 469 km² przed aneksją) powiększyło się o 83,9 km² (ok. 18%), ludność (ok. 64 mln) zwiększyła się o 6,7 mln (12%). W dodatku większość społeczeństwa austriackiego zdecydowanie wspierała reżim.

Terytorium III Rzeszy „oskrzydliło” zachodnią część Czechosłowacji, a zwłaszcza jej pogranicze, zamieszkałe głównie przez Niemców i będące następnym celem aneksji. Uzyskano też granicę z najbliższym sojusznikiem – Włochami, a także z Węgrami i Jugosławią, które od tej pory były zmuszone do bliskiej współpracy z Niemcami.
 

Elitarną jednostką Österreichisches Bundesheer była Dywizja Szybka (Schnelldivision), składająca się z batalionu pancernego oraz brygady kawalerii. Po Anschlussie została przekształcona w 4. Dywizję Lekką Wehrmachtu, biorąc udział w ataku na Polskę w 1939 r. W 1940 r. po reorganizacji stała się 9. Dywizją Pancerną, brała udział m.in. w ataku na ZSRS w 1941 r. Na zdjęciu: samochody pancerne ADGZ (produkcji austriackiej) Dywizji Szybkiej podczas defilady w Wiedniu w latach 30-tych (przed Adolfem Hitlerem?). Domena publiczna.

W wyniku Anschlussu Niemcy przejęli wysokie jakościowo austriackie firmy (np. Steyr Puch AG) i uzbrojenie warte ok. 500 mln RM (wyposażenie produkcji niemieckiej i austriackiej przejął Wehrmacht, uzbrojenie włoskie częściowo sprzedano, m.in. na Węgry), a z żołnierzy armii austriackiej (Österreichisches Bundesheer) stworzyli dwie dywizje