Uczestnicy spotkania, na którym podpisano Protokół Litwinowi, Moskwa, 9 lutego 1929 r. Widoczni m.in. poseł polski w Moskwie Stanisław Patek (pośrodku osób siedzących przy lewej krawędzi stołu), zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych Maksim Litwinow (podczas wygłaszania przemowy). W głębi widoczni przedstawiciele prasy, wśród nich redaktor Konrad Wrzos z Ilustrowanego Kuriera Codziennego (przy lewym narożniku stołu, po przeciwległej stronie). Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Maciej Orzeszko
 

W dzisiejszych czasach mówienie o pokojowej polityce Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich kojarzy się nieodparcie z propagandą czasów PRL (w tym z osławionymi plakatami z białym gołąbkiem na czerwonym tle, znanymi autorowi z dzieciństwa), bełkotem niektórych przedstawicieli współczesnej lewicy czy po prostu zakrawa na żart. Takie wydarzenia, jak choćby wojna polsko-bolszewicka 1919-21, pakt Ribbentrop-Mołotow, sowiecka agresja na Polskę czy Finlandię w 1939 r., na Węgry w 1956 r., Czechosłowację w 1968 r., wojna w Afganistanie, podbój Europy Wschodniej, zbrodnie komunizmu czy wiele innych to dość mocne argumenty za tym, by państwo sowieckie, za Ronaldem Reaganem, nazwać „Imperium Zła”.
 

A jednak były w historii ZSRS okresy, gdy państwo to usilnie zabiegało o zachowanie pokoju w Europie. Nie chodziło tu jednak o rzekomy pokojowy czy „humanitarny” charakter państwa sowieckiego, lecz o określone korzyści polityczne, w tym przypadku –zapewnienie sobie spokoju i bezpieczeństwa w momencie, w którym Armia Czerwona nie była gotowa do wojny a decydenci państwa byli zajęci ugruntowaniem swojej władzy.
 

Przegrana wojna z Polską w latach 1919-21 pokazała, że Armia Czerwona nie była na razie zdolna do podboju Europy tym bardziej, że niepowodzeniem zakończyły się bolszewickie rewolucje na Zachodzie. Spowodowało to zmianę polityki sowieckiej na bardziej „pokojową” by uzyskać czas na odbudowę ze zniszczeń wojennych i ugruntowanie władzy komunistom. Na zdjęciu: sowiecka piechota w 192o r., na licencji Wikimedia Commons.

Dojście do władzy bolszewików w Rosji było długim i niezwykle krwawym procesem, który ani się nie zaczął, ani nie skończył wraz z rewolucjami lutową i październikową w 1917 r. W kolejnych latach bolszewicy, którzy początkowo wcale nie byli jedyną siłą polityczną w post-carskiej Rosji, brutalnie rozprawili się z opozycją (mienszewikami, eserowcami, anarchistami i innymi) i wprowadzili jeden z najbardziej totalitarnych systemów politycznych i ekonomicznych (komunizm wojenny) w historii. Różnego typu opozycja przeciw ich rządom doprowadziła do wojny domowej w latach 1917-23 i interwencji mocarstw, które o mało nie skończyła się ich upadkiem w 1919 r.

Rozpoczęta w 1919 r. wojna z Polską była efektem koncepcji „zaniesienia rewolucji na zachód”, lansowanej przez jednego z przywódców Rosji bolszewickiej i twórców komunizmu, Lejbę Dawidowicza Bronsztajna, znanego lepiej pod pseudonimem Lew Trocki. Zdołał on przekonać do swojego pomysłu Lenina i partię komunistyczną argumentując, że znajdującą się w stanie improwizacji Armię Czerwoną wesprą rewolucje w krajach Zachodu. W istocie bolszewicy w wyniku krwawych przewrotów zdołali czasowo objąć władzę na Węgrzech i częściowo w Niemczech, a także wywołać wojnę domową w Finlandii, działania lokalnych partii komunistycznych przyniosły jednak znikome efekty w stosunku do oczekiwań Lenina i Trockiego. Sama zaś Armia Czerwona, pomimo przejściowych sukcesów, jak zajęcie Ukrainy z Kijowem, a następnie dotarcie pod Warszawę w lecie 1920 r., ostatecznie poniosła porażkę w bitwach pod polską Stolicą i nad Niemnem i ostatecznie musiała się wycofać na linię Berezyny. Wyczerpanie i ruina państwa (jak również wyczerpanie Polski) doprowadziły do rokowań pokojowych, zakończonych Traktatem Ryskim w marcu 1921 r.

W latach 20-tych Rosyjska Federacyjna Republika Sowiecka, a od 1922r. ZSRS, prowadziła dużo spokojniejszą politykę międzynarodową, skupiając się na sprawach wewnętrznych – przejęciu pełni władzy, a następnie na walce o nią wewnątrz WKP(b), a także nad odbudową niezwykle zniszczonego wojnami, rewolucją i komunizmem kraju. W 1921 r. oficjalnie zakończono epokę komunizmu wojennego, wprowadzając Nową Ekonomiczną Politykę – NEP, zakładającą częściową liberalizację, powrót do niektórych mechanizmów rynkowych i ograniczenie terroru, jednak przy zachowaniu dyktatury partii komunistycznej.
 

Podpisanie niemiecko-sowieckiego układu w Rapallo o normalizacji stosunków, 22 kwietnia 1922 r. Umożliwił on wyjście obu krajom z izolacji międzynarodowej. Na mocy tajnej części dokumentu oba państwa nawiązały intensywną współpracę wojskową, umożliwiającą Sowietom modernizację armii, a Niemcom ominięcie postanowień Traktatu Wersalskiego. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

W tym czasie Lenin i kierownictwo WKP(b) tymczasowo zarzuciło koncepcję „eksportu rewolucji” i rozpoczęło starania o normalizację stosunków z innymi państwami oraz wyjście ZSRS ze stanu zgubnej izolacji na arenie międzynarodowej. Ukoronowaniem tych wysiłków był udział delegacji sowieckiej w konferencji gospodarczej w Genui w kwietniu-maju 1922 r., w wyniku której Rosja bolszewicka nawiązała oficjalne stosunki dyplomatyczne z wieloma krajami. Najbardziej jednak istotnym wydarzeniem w tym czasie był sowiecko-niemiecki układ z Rapallo z 16 kwietnia 1922 r. Zbliżenie dwóch „outsiderów” ówczesnej Europy – post-wersalskiej niemieckiej Republiki Weimarskiej i Rosji bolszewickiej miało być złowieszczą zapowiedzią tego, co miało nastąpić później. W wyniku postanowień układu oba państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne i gospodarcze oraz wzajemnie zrzekły się odszkodowań za I Wojnę Światową. Bardziej istotna była tajna część układu, w wyniku której oba kraje nawiązały bliską współpracę wojskową. Umożliwiła ona Niemcom rozbudowę sił zbrojnych omijając postanowienia Traktatu Wersalskiego (dzięki poligonom i ośrodkom wojskowym udostępnionym na terenie ZSRS, m.in. bazie lotniczej w Lipiecku), Sowietom natomiast dała m.in. możliwość kontaktu z nowoczesną niemiecką techniką wojskową.

W kolejnych latach ZSRS dążył do dalszej normalizacji stosunków z krajami europejskimi, czego przykładem było nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Polską 13 grudnia 1923 r.
 

Tymczasem zmiany nastąpiły w samym ZSRS. 21 stycznia 1924 r. zmarł twórca państwa sowieckiego i jego pierwszy przywódca, Włodzimierz Iljicz Lenin. Już pod koniec życia w kierownictwie WKP(b) rozpoczęła się walka o władzę. Na jej czoło wysunęła się rywalizacja pomiędzy Lwem Trockim i skupioną wokół niego frakcją, pozostającymi od pewnego czasu w konflikcie z kierownictwem WKP(b), a Józefem Stalinem, który co prawda został ostro skrytykowany w tzw. testamencie Lenina, ale miał poparcie kół rządzących partii. W efekcie trwającej kilka lat walki Trocki został pozbawiony znaczących stanowisk (1925), wydalony z kierownictwa WKP(b) i zesłany do Ałma-Aty (1927), a następnie zmuszony do wyjazdu z ZSRS i pozbawiony obywatelstwa (1929), a jego zwolennicy i współpracownicy poddani prześladowaniom. Pełnię władzy przejął wówczas jego główny konkurent, Józef Stalin.
 

Józef Stalin (z prawej) na XV zjeździe WKP(b) w 1927 r. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Stalin kontynuował walkę o władzę, stopniowo i systematycznie eliminując najpierw swoich zdeklarowanych przeciwników politycznych (Trocki, Bucharin, Zinowiew, Kamieniew), a potem dokonując czystek. Jednocześnie w gospodarce odszedł od polityki NEP-u rozpoczynając kolektywizację i tworząc gospodarkę planową. Do tych działań potrzebował spokoju na arenie międzynarodowej.

Ster polityki zagranicznej ZSRS do 1930 r. spoczywał w rękach ludowego komisarza spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina. Jednak faktycznym architektem sowieckiej polityki międzynarodowej był od 1921 r. jego zastępca, Maksym Maksymowicz Litwinow, urodzony w 1876 r. w Białymstoku jako Meir Henoch Mojszewicz Wallach-Finkelstein. Syn bogatego żydowskiego bankowca, obdarzony był sprytem, wyczuciem sytuacji, był gruntownie wykształcony i posiadał doskonałe obycie na „salonach”. Działacz nielegalnej Rosyjskiej Socjaldemokratycznej Partii Pracy od 1898 r., publicysta (pisał pod kilkunastoma pseudonimami, z których jednym był Litwinow, przyjęty później przez niego jako oficjalne nazwisko). Po ucieczce z więzienia w Kijowie w 1901 r. zbiegł za granicę, w kolejnych latach przebywał w Szwajcarii. Od 1903 r. aktywny członek frakcji bolszewickiej, w latach 1904-06 ponownie mieszkał w Rosji, skąd uciekł po rewolucji 1905 r. Kolejne 10 lat przebywał na emigracji we Francji, Belgii, Austro-Węgrzech i Wielkiej Brytanii, gdzie oficjalnie pracował jako nauczyciel w żydowskich szkołach, a faktycznie był intensywnie zaangażowany w różne działania wspierające bolszewików w Rosji w ramach Międzynarodowego Biura Socjalistycznego, m.in. organizował przemyt broni. W 1917 r. został mianowany przez Włodzimierza Lenina nieoficjalnym przedstawicielem bolszewików w Wlk. Brytanii. Od tego momentu rozpoczęła się jego kariera dyplomatyczna.
 

Maksim Maksimowicz Litwinow (właściwie Meir Henoch Mojszewicz Wallach-Finkelstein, 1876-1951). Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Jednym z pierwszych kroków dyplomacji sowieckiej po objęciu władzy przez Józefa Stalina, było przystąpienie do Traktatu Paryskiego, znanego lepiej jako Pakt Brianda-Kelloga. Pierwotnie akt ten miał być rodzajem paktu o nieagresji, zawartym pomiędzy Francją a Stanami Zjednoczonymi. Pomysłodawcą paktu był w 1927 r. ówczesny francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand. Była to próba włączenia USA, które ze względu na izolacjonizm nie przystąpiło do Ligi Narodów (choć jej twórcą był prezydent Woodrow Wilson), do francuskiego systemu obrony. Amerykański sekretarz stanu Frank Billings Kellog zaproponował znaczne rozszerzenie formuły tego dokumentu, który miał się stać międzynarodowym paktem o wyrzeczeniu się wojny i stosowania agresji w stosunkach między państwami.

Wypracowanie formuły tego układu nie trwało długo. Ostatecznie Pakt Brianda-Kelloga został podpisany w Paryżu 27 sierpnia 1928 r. przez przedstawicieli 11 państw, w tym Wlk. Brytanię i kraje Wspólnoty Brytyjskiej, Stany Zjednoczone, Niemcy, Włochy i Czechosłowację. Wkrótce podpisały go także m.in. Belgia, Polska, ZSRS, Japonia i Francja, ostatecznie objął on 62 kraje. Pakt wszedł w życie 24 lipca 1929 r. Na jego mocy zakazane zostało prowadzenie wojny agresywnej pomiędzy stronami umowy, choć państwa-sygnatariusze zachowali prawo do zbrojnej obrony. Ważną cechą tego układu był fakt, że istniał on poza systemem Ligi Narodów, zatem nie wygasł wraz z jej rozwiązaniem. Nigdy też nie został oficjalnie wypowiedziany (nie zawierał zresztą żadnej klauzuli umożliwiającej taki krok) ani nawet nie był kwestionowany. Z formalnego punktu widzenia obowiązuje do dziś, ale b. szybko okazał się całkowicie nieskuteczny, gdy w 1931 r. Japonia najechała na Chiny (oba kraje były sygnatariuszami paktu) pod pretekstem „akcji porządkowej”. Podobnie sprawa wyglądała z „akcją policyjną” Włoch na terenie Abisynii w 1935 r. (prowadzoną przy użyciu wojska, artylerii, lotnictwa a nawet gazów bojowych). To właśnie Pakt Brianda-Kelloga z 1928 r. rozpoczął w międzynarodowej dyplomacji erę poszukiwania różnych eufemizmów dla nazywania wojny napastniczej.
 

Przemowa ministra spraw zagranicznych Francji Aristide Briand’a do przedstawicieli państw – sygnatariuszy Paktu Brianda-Kelloga, 27 sierpnia 1928 r. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.
 

ZSRS przystąpił do systemu Paktu Brianda-Kelloga we wrześniu 1928 r., jednak jego ratyfikacja przez wszystkie kraje przeciągała się blisko rok. Tymczasem dla Stalina pilną kwestią stała się neutralizacja Polski. Związane było to z jego planami czystek w aparacie rządzącym i armii, które musiały doprowadzić kraj do czasowego chaosu i rozkładu sił zbrojnych. Tymczasem główny sojusznik ZSRS w Europie – niemiecka Republika Weimarska – chwiała się w posadach i istniało coraz większe niebezpieczeństwo, że władzę w Niemczech przejmą narodowi socjaliści z Adolfem Hitlerem na czele. W tym czasie naziści byli nieprzejednanymi wrogami bolszewizmu i ZSRS, wizja późniejszego Paktu Ribbentrop-Mołotow wyglądałaby wówczas na zupełną fantazję. Stalin i kierownictwo sowieckie obawiało się zatem postawy Polski, od Przewrotu Majowego 1926 r. rządzonej przez obóz sanacyjny, która mogła korzystając z bierności lub poparcia nowych władz Niemiec próbować odebrać ziemie dawnej I Rzeczpospolitej, np. na Białorusi lub Podolu.
 

Z tego względu w grudniu 1928 r. zastępca komisarza spraw zagranicznych Maksym Litwinow wystosował do strony polskiej propozycję podpisania specjalnego protokołu, na mocy którego pakt nabrałby mocy dla Polski i ZSRS natychmiast po ratyfikacji go przez oba kraje. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych poprzez Posła Nadzwyczajnego RP w Moskwie Stanisława Patka wyraziło zainteresowanie podpisaniem takiego protokołu, jednak pod warunkiem rozszerzenia go także o inne kraje – Łotwę, Estonię i Rumunię (z Litwą Polska wówczas nie utrzymywała stosunków, oba kraje były formalnie w stanie wojny). Strona sowiecka wyraziła zgodę na te warunki.
 

Stanisław Jan Patek (1866-1944),  polski prawnik, adwokat, dyplomata, założyciel Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; powiązany z PPS (m.in. w 1905 r. bronił bojownika Stefana Okrzei), w latach 1926-32 poseł RP w Moskwie, negocjował traktat o nieagresji i podpisał Protokół Moskiewski. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Ostatecznie porozumienie, nazwane Protokołem Moskiewskim lub Protokołem Litwinowa, zostało podpisane w Moskwie 9 lutego 1929 r. przez przedstawicieli ZSRS (Maksym Litwinow), Polski (Stanisław Patek) oraz Łotwy, Estonii i Rumunii. Państwa-sygnatariusze protokołu zobowiązali się do niezwłocznej ratyfikacji Paktu Brianda-Kelloga, co w praktyce oznaczało wyrzeczenie się stosowania siły w egzekwowaniu roszczeń terytorialnych. Wszelkie spory miały odtąd być rozwiązywane metodami pokojowymi. Dotyczyło to m.in. kwestii dotyczących granicy polsko-sowieckiej ustalonej w Traktacie Ryskim z 1921 r., suwerenności Państw Bałtyckich oraz rumuńskiej Bukowiny. W najbliższym czasie do protokołu dołączyły Litwa, Turcja i Persja (Iran).

Protokół Litwinowa wszedł w życie 25 lipca 1929 r., dzień po ratyfikacji Paktu Brianda-Kelloga przez wszystkich 62 sygnatariuszy.

Protokół był pierwszym znaczącym krokiem w karierze Maksyma Litwinowa. W 1930 r., popierany przez Stalina, doprowadził do konfliktu ze swoim przełożonym, komisarzem do spraw zagranicznych Gieorgijem Cziczerinem, którego oskarżył m.in. o pederastię. W jego wyniku Cziczerin został usunięty ze stanowiska, które zajął Litwinow. Był on odpowiedzialny za późniejsze zbliżenie ZSRS z Francją i Wlk. Brytanią, a także USA.
 

Publikacja polsko-sowieckiego paktu o nieagresji z 1932 r. w Dzienniku Ustaw 1932 nr 115 poz. 951. Oficjalny pełen tekst paktu w języku polskim i rosyjskim. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Efektem tych działań było m.in. podpisanie przez ZSRS układu o nieagresji z Polską 25 lipca 1932 r. na trzy lata (w 1934 r. przedłużony do 31 maja 1945 r.), oraz Konwencji o określaniu napaści z Polską, Łotwą, Estonią, Turcją, Afganistanem i Persją 3 lipca 1933 r., stanowiącą uzupełnienie do Protokołu Litwinowa.
 

W dalszych latach Maksym Litwinow stał się pierwszoplanową postacią polityki światowej, doprowadzając m.in. do wznowienia stosunków pomiędzy ZSRS a USA w 1933 r., a w 1934 r. do przystąpienia ZSRS do Ligi Narodów. Stał się znany i podziwiany na świecie, uważano go za dowód na „cywilizowanie” się ZSRS, a w późniejszych latach rozważano jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla. Jego działalność w istocie służyła odwróceniu uwagi od sytuacji wewnętrznej jego kraju. W latach 30-tych w ZSRS nastały czasy Wielkiego Terroru, czystki, aresztowania, zesłania i represje dotknęły ok. 20 mln. ludzi. W wyniku Wielkiej Czystki lat 1934-39 Stalin doprowadził do usunięcia większości potencjalnych i teoretycznych przeciwników, np. rozstrzelano lub zesłano wówczas 35 tys. oficerów Armii Czerwonej (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% pułkowników i generałów), większość „starych” bolszewików, dużą część aparatu samej NKWD. Jednocześnie w ZSRS wprowadzono przymusową kolektywizację, która doprowadziła do nędzy na wsiach, np. wywołany sztucznie Wielki Głód na Ukrainie i niektórych częściach Rosji pochłonął ok. 6 mln. istnień ludzkich. W wyniku tych działań ZSRS stał się państwem w pełni totalitarnym.
 

Pod koniec lat 30-tych nastąpiła zmiana w polityce zagranicznej ZSRS, której wynikiem było zbliżenie sowiecko-niemieckie. Oznaczało to kres błyskotliwej kariery Maksyma Litwinowa, który został usunięty ze stanowiska 3 maja 1939 r. i zastąpiony przez swojego zastępcę, Wiaczesława Mołotowa, zwolennika porozumienia z niemiecką III Rzeszą. Jednak Litwinow był zbyt znaną w świecie postacią, by można go było w prosty sposób zgładzić, poza tym mógł się jeszcze przydać w razie kolejnego zwrotu w polityce. W efekcie Litwinow został „zesłany” na stanowisko ambasadora w USA i na Kubie, natomiast aresztowania i represje dotknęły jego najbliższych współpracowników. Powrócił do aktywnej polityki w 1943 r., ponownie pełnił funkcję zastępcy komisarza do spraw zagranicznych (do 1946 r.). Zmarł w Moskwie w 1951 r., prawdopodobnie na zawał serca, choć istnieją przypuszczenia, że mógł zginąć w zaaranżowanym na rozkaz Stalina wypadku samochodowym.
 

Spotkanie Józefa Stalina z Joachimem von Ribbentropem w Moskwie 23 sierpnia 1939 r. Podpisanie przez oba państwa Paktu Ribbentrop-Mołotow oznaczało złamanie przez ZSRS dotychczasowych porozumień międzynarodowych, w tym Protokołu Litwinowa. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Zawarty 23 sierpnia 1939 r. Pakt Ribbentrop-Mołotow, pomiędzy ZSRS i Niemcami, zakładający podział II Rzeczpospolitej oraz późniejsza sowiecka agresja na Polskę 17 września i likwidacja Państwa Polskiego stanowiły złamanie Protokołu Litwinowa oraz innych porozumień międzynarodowych. Sam protokół został zresztą złamany w stosunku do wszystkich innych sygnatariuszy z wyjątkiem Turcji (choć i ona była brana pod uwagę jako cel agresji sowieckiej w latach 1942-43).