210 lat temu powołano do życia Królestwo Polskie

W 1815 roku, 210 lat temu, na Kongresie Wiedeńskim powołano do życia Królestwo Polskie – państwo o ogromnym zakresie autonomii.
Mapa Królestwa Polskiego(Kongresowego) 210 lat temu powołano do życia Królestwo Polskie
Mapa Królestwa Polskiego(Kongresowego) / Wikipedia domena publiczna

Co musisz wiedzieć?

  • W 1815 roku podczas Kongresu Wiedeńskiego powołano do życia Królestwo Polskie.
  • Królestwo znajdowało się pod panowanie rosyjskiego cara, nie posiadało dyplomacji i kontroli nad armią.
  • Po Powstaniu Listopadowym w 1831 roku, Polacy stracili wolność narodową, osobistą i osobiste bezpieczeństwo przed wrogiem.

 

Oprócz tego, że królem był rosyjski car, a polską armią dowodził jego brat, i brakowało nam własnej służby zagranicznej, miało ono wszystkie atrybuty państwa niepodległego. Upadło w wyniku klęski Powstania Listopadowego i rozpowszechniona opinia głosi, że upaść musiało – bo konstytucyjna Polska była do tego stopnia niekompatybilna z rosyjską autokracją, że konflikt między nimi był nieuchronny. Mam na ten temat trochę inne zdanie.

Choć zacznijmy od tego, że nie jest to opinia bezzasadna. Konieczność przestrzegania konstytucji, nawet jeśli ją naginano czy miejscami wręcz łamano, uwierała i Aleksandra I, i jeszcze bardziej Mikołaja I. Teza, że próba pozbycia się tych więzów stała się nieunikniona w momencie, w którym imperator ostatecznie zrezygnował z pomysłu nadania konstytucji samej Rosji, ma za sobą poważne argumenty.

Zresztą polska konstytucja rozdrażniała nawet rosyjskich demokratów – późniejsi dekabryści uważali, że nadając ją tylko Polsce, a nie całemu imperium, poniżono Rosjan. Jedno z tajnych stowarzyszeń oficerskich zaś, których członkowie stali się potem uczestnikami sprzysiężenia dekabrystów – „Zakon rosyjskich rycerzy”, stawiało sobie za jeden z celów „likwidację Polski w każdym pojęciu i przekształcenie całego jej terytorium w rosyjskie gubernie”. Tym bardziej więc niemal niepodległa Polska drażniła ówczesny rosyjski mainstream i konserwatystów. 

„Brak chęci Polaków do życia zgodnie z wymaganiami rosyjskiej państwowości i rosyjskiej mentalności wywoływał w społeczeństwie rosyjskim irytację, w rodzaju sakramentalnych pytań, wygłaszanych od czasów Imperium po czasy obozu krajów socjalistycznych ze Związkiem Radzieckim na czele: «czego właściwie oni potrzebują?» albo «dlaczego oni nie mogą żyć tak jak my?»” – napisał o tym okresie rosyjski historyk i polonista Aleksander Lipatow.

 

Najswobodniejsza część Europy

Tu warto jednak zauważyć rzecz rzadko dostrzeganą. Otóż w bardzo znacznej części Europy – tej naprawdę zachodniej – pod względem tego, co dziś nazywamy wolnością osobistą i prawami jednostki, nie tylko nie było wtedy lepiej niż w Królestwie pod berłem carów, ale gorzej. Znacznie gorzej.
Rządzona przez Klemensa von Metternicha Austria, zdecydowana większość państw niemieckich, ale też włoskich, oraz pod pewnymi względami restauracyjna Francja, wydana wtedy na pastwę konserwatywnych ultrasów – to były obszary policyjnej samowoli na skalę zdecydowanie większą niż ówczesne Królestwo, pomimo wszystkich szaleństw nie w pełni zrównoważonego, poniżającego i oficerów, i cywilów wielkiego księcia Konstantego. Nawet Anglia opętana była wtedy obłędnym klasowym strachem warstw wyższych przed żądaniami warstw niższych, strachem, który kazał im akceptować praktyki dla nas niewyobrażalne. To były kraje, gdzie raz po raz policje tajne, widne i dwupłciowe demaskowały jakobińskie spiski, tworzone przedtem przez... te same służby. To nie była zabawa, w tych całkowicie dętych lub co najmniej sprowokowanych sprawach zapadały wyroki śmierci, i były wykonywane. To były kraje, w których prywatne listy czytano na skalę masową. Zamykano uniwersytety. Władze wprowadzały cenzurę kazań kościelnych. A liczba więźniów politycznych na 10 tysięcy mieszkańców była (przynajmniej we Włoszech i Austrii) wielokrotnie większa niż w Królestwie.

Prowadzi nas to do konstatacji, że potem, w 1831 roku, na skutek klęski Powstania Listopadowego straciliśmy nie tylko względną wolność narodową. Straciliśmy też wolność osobistą i osobiste bezpieczeństwo od agresji ze strony państwa. Czego przedtem, przez kilkanaście lat, mieliśmy nieskończenie więcej niż nie tylko poddani cara Wszechrosji, ale też znacznie więcej niż niemal wszyscy inni mieszkańcy Europy.

Ten fakt jedynie w ograniczonym stopniu wpływał jednak na myślenie polskiego społeczeństwa. A zwłaszcza jego młodszej części, kształtowanej przez… idącego z Zachodu ducha epoki, każącego młodzieży spiskować przeciw konserwatywnym reżimom i domagać się demokracji. Ten stan ducha młodych, spowodowany również przez ich duszenie się w zbyt małym i niedającym perspektyw rozwoju osobistego Królestwie (podchorążowie piechoty musieli bez końca powtarzać lata nauki, bo brakowało dla nich etatów w obsadzonych przez napoleońskich jeszcze oficerów pułkach, i to w sytuacji, w której armia KP była i tak zbyt wielka jak na możliwości finansowe tego organizmu), był, obok łamania konstytucji, jednym z trzech głównych elementów procesów społecznych, które po 15 latach zaowocowały listopadowym powstaniem. 

 

Bez Kresów – ciasno

Trzecim, i moim zdaniem najważniejszym, elementem była – zrozumiała i w danych warunkach nieunikniona – decyzja cara o nierozszerzaniu Królestwa. 

Aleksander wielokrotnie, w tym publicznie, obiecywał bowiem wcielenie całości lub choćby części znajdujących się w rosyjskim posiadaniu Kresów do KP. Poczynił nawet w tym kierunku pierwsze kroki – zapisał w dokumentach kończących kongres wiedeński swoje prawo do dokonania tego aktu oraz wyodrębnił stacjonujące w granicach dawnej Rzeczpospolitej oddziały rosyjskie w tzw. Korpus Litewski, którego dowództwo przekazał bratu, następcy tronu, wielkiemu księciu Konstantemu, naczelnemu wodzowi Wojska Polskiego. Ale tu się zatrzymał. 

I trudno mu się dziwić, oburzenie tą perspektywą w Rosji, w której właśnie rodziło się nowoczesne poczucie narodowe, było powszechne. Imperialny historyk Nikołaj Karamzin był wyrazicielem opinii rosyjskich elit, gdy w skierowanym do cara memoriale protestował przeciw takim zamiarom cara, sugerując, iż ewentualne powiększenie Królestwa byłoby roztrwonieniem dziedzictwa Katarzyny Wielkiej. Aleksander objął władzę w wyniku zamachu stanu i zamordowania przez oficerów jego ojca, Pawła I, a cały XVIII wiek to w Rosji era przewrotów dokonywanych przez gwardię, kosztujących niejednokrotnie obalonych monarchów życie. Gdyby Aleksander poszedł przeciw nastrojom elit, musiałby liczyć się z takim losem i nic dziwnego, że sobie tego nie życzył.

Ale niedotrzymanie przez „Anioła” (jak przez krótki czas nazywano w Polsce Aleksandra, otoczonego około roku 1815 przez Polaków prawdziwym kultem, który wyparował całkowicie z naszej pamięci i historii) obietnicy rozszerzenia Królestwa spowodowała ogromne rozczarowanie. Było ono jednym z sygnalizowanych wyżej trzech głównych czynników, które po 15 latach zaowocowały listopadowym zrywem. 

Oprócz rozczarowania zaowocowało to opisanym wyżej duszeniem się KP, za małego na aspiracje swoje i swoich elit. W państwie sięgającym jeśli nie po Witebsk, to po Mińsk, Berezynę i Wołyń, byłoby z tym jednak inaczej. I najważniejsza strukturalnie przyczyna wybuchu powstania nie zaistniałaby.
Ale cóż – Aleksander nie mógł dotrzymać swoich obietnic, i to jest fakt obiektywny.

 

Wszystko na jedną kartę

Tylko że nie mógł w konkretnych okolicznościach historycznych, w 1815 roku i później. Nie mógł wtedy iść wbrew kształtującej się właśnie rosyjskiej opinii publicznej, która po pierwsze odkrywała świadomość narodową, a po drugie – była niechętna Polakom jako niedawnemu wrogowi z okresu wojny 1812–1815.

Zwróćmy jednak uwagę, że w 1812 roku tenże Aleksander, po zdobyciu całej Finlandii i ustanowieniu tam autonomicznego Wielkiego Księstwa Finlandzkiego, włączył do niego również te ziemie fińskie, które wchodziły w skład imperium carów już dawniej, od wojen XVIII-wiecznych. Sytuacja, bardzo podobna do tej z ewentualnym rozszerzeniem Królestwa Polskiego, nie wywołała żadnego analogicznego spazmu rosyjskiej opinii. Trochę dlatego, że rzecz wydarzyła się przed wielką wojną ojczyźnianą, która wprowadziła rosyjskiego ducha narodowego na wznoszącą spiralę. Trochę dlatego że były to obszary w mniejszym stopniu niż zachodnia Ruś traktowane jako „rdzennie ruskie”. Ale chyba przede wszystkim dlatego, że nie oddawano ich niedawnym, śmiertelnym wrogom z pól bitewnych, okupantom Moskwy – to było dla Rosjan nie do zniesienia.


Ale mogło być inaczej

W 1811 roku, jeszcze przed wybuchem wojny, Aleksander, który od lat wabił Polaków perspektywą odbudowy Polski, wyprawił do Warszawy swojego przyjaciela, księcia Adama Czartoryskiego. Wyprawił z misją do elit rządzących Księstwem Warszawskim. Z ofertą zawarcia układu: Polacy i polska armia opuszczają Napoleona, przechodzą na stronę wkraczającej ze wschodu armii rosyjskiej, a w zamian za to Aleksander odbudowuje Polskę „aż po Dniepr” (dodajmy, że wraz z gwarancją wymożenia na Austriakach dla tej Polski również Galicji)

Musiałby to być publicznie zawarty układ polityczny, trudniejszy do zignorowania niż nieformalne obietnice. 

Co jednak znacznie ważniejsze – gdyby Polacy odstąpili Napoleona i w wojnie z nim wzięli udział po stronie rosyjskiej, wtedy stosunek do nich rosyjskiej opinii byłby inny. Niekoniecznie entuzjastyczny. Ale nie byłby pełen niechęci. Bo sojusznicy nie budziliby nienawiści. Nie byli traktowani jako niedawna awangarda agresji. A ci spośród nich, którzy w 1812 roku byli mieszkańcami nie Księstwa, tylko należących do Rosji Kresów i przeszli na stronę Napoleona – nie byliby uważani za zdrajców, bo po prostu nie byłoby takiej sytuacji. Wówczas akceptacja przez rosyjską opinię oddania Polsce Kresów czy przynajmniej znacznej ich części byłaby, jak sądzę, możliwa.

Ale czy nawet wtedy unia polsko-rosyjska nie byłaby skazana na fiasko, czy polskie powstanie i tak nie wybuchłoby, czy Petersburg i tak nie dążyłby do likwidacji polskiej autonomicznej państwowości? Oczywiście nie ma odpowiedzi na takie pytanie. Ale można założyć, że po pierwsze dążenia spiskowo-powstańcze wśród Polaków byłyby słabsze – bo znacznie większe państwo oferowałoby młodzieży znacznie większe możliwości rozwojowe. A po drugie – byłoby to państwo znacznie silniejsze od Królestwa, które znamy. Ze znacznie większym potencjałem. Rosjanie z całą pewnością traktowaliby więc je również inaczej. Ostrożniej.

Wszystko to nie oznaczałoby wiecznotrwałej polsko-rosyjskiej idylli. Ale z pewnością można powiedzieć, że polska autonomiczna państwowość trwałaby co najmniej znacznie dłużej, niż stało się to w rzeczywistości. A przez ten czas jej asymilacyjna moc promieniowałaby na należące do niej Litwę i Ruś…

Tak się jednak nie stało. W 1811 roku elity Księstwa nie zaaprobowały propozycji Czartoryskiego i postawiły wszystko jednoznacznie, zero-jedynkowo, na kartę Bonapartego. Sam Czartoryski, widząc, jak całkowicie polski patriotyzm wiąże się z Cesarzem Francuzów, nie chcąc iść przeciw rodakom, złożył Aleksandrowi dymisję z zajmowanych stanowisk.

Nieświadomie zamykając w ten sposób alternatywną linię rozwoju wydarzeń historycznych, której nie sposób nie określić mianem fascynującej.


 

POLECANE
Komunikat dla mieszkańców woj. mazowieckiego Wiadomości
Komunikat dla mieszkańców woj. mazowieckiego

- Wojewoda mazowiecki zezwolił na przebudowę liczącego 1,3 km odcinka ul. Wyszogrodzkiej w Płocku - ogłosił w piątek płocki samorząd.

Jakość wody w polskich kąpieliskach najgorsza w UE Wiadomości
Jakość wody w polskich kąpieliskach najgorsza w UE

Polskie kąpieliska znalazły się na ostatnim miejscu wśród państw UE pod względem jakości wody w kąpieliskach – wynika z opublikowanego w czwartek raportu Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) za 2024 r. Najlepsze wyniki osiągnęły Cypr, Bułgaria i Grecja.

Der Spiegel o Grzegorzu Braunie: Sieje spustoszenie Wiadomości
Der Spiegel o Grzegorzu Braunie: "Sieje spustoszenie"

- Eurodeputowany sieje spustoszenie w polskim parlamencie - pisze niemiecka dziennikarka Patricia Friedek, uderzając w lidera Konfederacji Korony Polskiej Grzegorza Brauna, którego ugrupowanie ma szansę wejść do Sejmu.

Doszło do absurdu. Znana polska piosenkarka zmaga się z chorobą Wiadomości
"Doszło do absurdu". Znana polska piosenkarka zmaga się z chorobą

Znana wokalistka Maja Hyży zmaga się z poważnymi problemami zdrowotnymi, jednak mimo zaleceń lekarzy musiała przesunąć zaplanowaną operację. Powód? Zbyt wiele zawodowych zobowiązań, których – jak podkreśla – nie może zignorować.

Nagle Bank Światowy znalazł pieniądze na atom tylko u nas
Nagle Bank Światowy znalazł pieniądze na atom

Bank Światowy podjął decyzję o zakończeniu polityki niefinansowania projektów energetyki jądrowej, która obowiązuje od lat 50. Decyzja ta została podjęta na wiosennym spotkaniu w 2025 r. w Waszyngtonie. Poprawka jest wynikiem nacisków ze strony państw członkowskich i uznania, że energia jądrowa może odegrać kluczową rolę w osiąganiu globalnych celów klimatycznych, zwłaszcza poprzez niskoemisyjne wytwarzanie energii.

Rzecznik SN: Sąd sparaliżowany protestami powielaczowymi Giertycha pilne
Rzecznik SN: Sąd sparaliżowany protestami "powielaczowymi" Giertycha

Prof. Aleksander Stępkowski, rzecznik prasowy Sądu Najwyższego, nazwał sytuację ''sparaliżowaniem'' instytucji przez masowe protesty wyborcze – głównie identyczne, powielające wzór opublikowany przez posła Giertycha.

Węgry: Sąd Najwyższy podtrzymał zakaz organizacji w Budapeszcie parady równości Wiadomości
Węgry: Sąd Najwyższy podtrzymał zakaz organizacji w Budapeszcie parady równości

Sąd Najwyższy Węgier podtrzymał w piątek wydany dzień wcześniej przez policję zakaz organizacji w Budapeszcie parady równości - wynika z komunikatu sądu. Od wyroku nie przysługuje odwołanie.

Gratka dla miłośników astronomii. Nie przegap tego zjawiska z ostatniej chwili
Gratka dla miłośników astronomii. Nie przegap tego zjawiska

Choć astronomiczna wiosna 2025 roku dobiega końca i nie obfitowała w spektakularne zjawiska (z wyjątkiem częściowego zaćmienia Słońca pod koniec marca), to przed nami jeden z najbardziej wyjątkowych momentów w kalendarzu miłośników astronomii. Już 21 czerwca, wraz z nadejściem astronomicznego lata, przypada Dzień Najkrótszego Cienia.

Niemcy szkolą strażaków z walki z „toksyczną męskością” Wiadomości
Niemcy szkolą strażaków z walki z „toksyczną męskością”

Berlińska straż pożarna boryka się z poważnym brakiem praktycznych szkoleń ratowniczych, co skutkuje niskim poziomem przygotowania i zagrożeniem dla życia strażaków oraz poszkodowanych. Jednak zamiast obowiązkowych ćwiczeń technicznych strażacy uczestniczyli w kontrowersyjnych wykładach o „toksycznej męskości”.

Nowy komunikat dla mieszkańców Warszawy Wiadomości
Nowy komunikat dla mieszkańców Warszawy

Przy pomniku Ignacego Jana Paderewskiego w parku Ujazdowskim w Warszawie w sobotę rozpocznie się III Festiwal Paderewski na Ujazdowie. Cieszy nas, że w sercu miasta jest miejsce na klasyczną muzykę najwyższej próby - powiedział Wiesław Dąbrowski, pomysłodawca i dyrektor festiwalu.

REKLAMA

210 lat temu powołano do życia Królestwo Polskie

W 1815 roku, 210 lat temu, na Kongresie Wiedeńskim powołano do życia Królestwo Polskie – państwo o ogromnym zakresie autonomii.
Mapa Królestwa Polskiego(Kongresowego) 210 lat temu powołano do życia Królestwo Polskie
Mapa Królestwa Polskiego(Kongresowego) / Wikipedia domena publiczna

Co musisz wiedzieć?

  • W 1815 roku podczas Kongresu Wiedeńskiego powołano do życia Królestwo Polskie.
  • Królestwo znajdowało się pod panowanie rosyjskiego cara, nie posiadało dyplomacji i kontroli nad armią.
  • Po Powstaniu Listopadowym w 1831 roku, Polacy stracili wolność narodową, osobistą i osobiste bezpieczeństwo przed wrogiem.

 

Oprócz tego, że królem był rosyjski car, a polską armią dowodził jego brat, i brakowało nam własnej służby zagranicznej, miało ono wszystkie atrybuty państwa niepodległego. Upadło w wyniku klęski Powstania Listopadowego i rozpowszechniona opinia głosi, że upaść musiało – bo konstytucyjna Polska była do tego stopnia niekompatybilna z rosyjską autokracją, że konflikt między nimi był nieuchronny. Mam na ten temat trochę inne zdanie.

Choć zacznijmy od tego, że nie jest to opinia bezzasadna. Konieczność przestrzegania konstytucji, nawet jeśli ją naginano czy miejscami wręcz łamano, uwierała i Aleksandra I, i jeszcze bardziej Mikołaja I. Teza, że próba pozbycia się tych więzów stała się nieunikniona w momencie, w którym imperator ostatecznie zrezygnował z pomysłu nadania konstytucji samej Rosji, ma za sobą poważne argumenty.

Zresztą polska konstytucja rozdrażniała nawet rosyjskich demokratów – późniejsi dekabryści uważali, że nadając ją tylko Polsce, a nie całemu imperium, poniżono Rosjan. Jedno z tajnych stowarzyszeń oficerskich zaś, których członkowie stali się potem uczestnikami sprzysiężenia dekabrystów – „Zakon rosyjskich rycerzy”, stawiało sobie za jeden z celów „likwidację Polski w każdym pojęciu i przekształcenie całego jej terytorium w rosyjskie gubernie”. Tym bardziej więc niemal niepodległa Polska drażniła ówczesny rosyjski mainstream i konserwatystów. 

„Brak chęci Polaków do życia zgodnie z wymaganiami rosyjskiej państwowości i rosyjskiej mentalności wywoływał w społeczeństwie rosyjskim irytację, w rodzaju sakramentalnych pytań, wygłaszanych od czasów Imperium po czasy obozu krajów socjalistycznych ze Związkiem Radzieckim na czele: «czego właściwie oni potrzebują?» albo «dlaczego oni nie mogą żyć tak jak my?»” – napisał o tym okresie rosyjski historyk i polonista Aleksander Lipatow.

 

Najswobodniejsza część Europy

Tu warto jednak zauważyć rzecz rzadko dostrzeganą. Otóż w bardzo znacznej części Europy – tej naprawdę zachodniej – pod względem tego, co dziś nazywamy wolnością osobistą i prawami jednostki, nie tylko nie było wtedy lepiej niż w Królestwie pod berłem carów, ale gorzej. Znacznie gorzej.
Rządzona przez Klemensa von Metternicha Austria, zdecydowana większość państw niemieckich, ale też włoskich, oraz pod pewnymi względami restauracyjna Francja, wydana wtedy na pastwę konserwatywnych ultrasów – to były obszary policyjnej samowoli na skalę zdecydowanie większą niż ówczesne Królestwo, pomimo wszystkich szaleństw nie w pełni zrównoważonego, poniżającego i oficerów, i cywilów wielkiego księcia Konstantego. Nawet Anglia opętana była wtedy obłędnym klasowym strachem warstw wyższych przed żądaniami warstw niższych, strachem, który kazał im akceptować praktyki dla nas niewyobrażalne. To były kraje, gdzie raz po raz policje tajne, widne i dwupłciowe demaskowały jakobińskie spiski, tworzone przedtem przez... te same służby. To nie była zabawa, w tych całkowicie dętych lub co najmniej sprowokowanych sprawach zapadały wyroki śmierci, i były wykonywane. To były kraje, w których prywatne listy czytano na skalę masową. Zamykano uniwersytety. Władze wprowadzały cenzurę kazań kościelnych. A liczba więźniów politycznych na 10 tysięcy mieszkańców była (przynajmniej we Włoszech i Austrii) wielokrotnie większa niż w Królestwie.

Prowadzi nas to do konstatacji, że potem, w 1831 roku, na skutek klęski Powstania Listopadowego straciliśmy nie tylko względną wolność narodową. Straciliśmy też wolność osobistą i osobiste bezpieczeństwo od agresji ze strony państwa. Czego przedtem, przez kilkanaście lat, mieliśmy nieskończenie więcej niż nie tylko poddani cara Wszechrosji, ale też znacznie więcej niż niemal wszyscy inni mieszkańcy Europy.

Ten fakt jedynie w ograniczonym stopniu wpływał jednak na myślenie polskiego społeczeństwa. A zwłaszcza jego młodszej części, kształtowanej przez… idącego z Zachodu ducha epoki, każącego młodzieży spiskować przeciw konserwatywnym reżimom i domagać się demokracji. Ten stan ducha młodych, spowodowany również przez ich duszenie się w zbyt małym i niedającym perspektyw rozwoju osobistego Królestwie (podchorążowie piechoty musieli bez końca powtarzać lata nauki, bo brakowało dla nich etatów w obsadzonych przez napoleońskich jeszcze oficerów pułkach, i to w sytuacji, w której armia KP była i tak zbyt wielka jak na możliwości finansowe tego organizmu), był, obok łamania konstytucji, jednym z trzech głównych elementów procesów społecznych, które po 15 latach zaowocowały listopadowym powstaniem. 

 

Bez Kresów – ciasno

Trzecim, i moim zdaniem najważniejszym, elementem była – zrozumiała i w danych warunkach nieunikniona – decyzja cara o nierozszerzaniu Królestwa. 

Aleksander wielokrotnie, w tym publicznie, obiecywał bowiem wcielenie całości lub choćby części znajdujących się w rosyjskim posiadaniu Kresów do KP. Poczynił nawet w tym kierunku pierwsze kroki – zapisał w dokumentach kończących kongres wiedeński swoje prawo do dokonania tego aktu oraz wyodrębnił stacjonujące w granicach dawnej Rzeczpospolitej oddziały rosyjskie w tzw. Korpus Litewski, którego dowództwo przekazał bratu, następcy tronu, wielkiemu księciu Konstantemu, naczelnemu wodzowi Wojska Polskiego. Ale tu się zatrzymał. 

I trudno mu się dziwić, oburzenie tą perspektywą w Rosji, w której właśnie rodziło się nowoczesne poczucie narodowe, było powszechne. Imperialny historyk Nikołaj Karamzin był wyrazicielem opinii rosyjskich elit, gdy w skierowanym do cara memoriale protestował przeciw takim zamiarom cara, sugerując, iż ewentualne powiększenie Królestwa byłoby roztrwonieniem dziedzictwa Katarzyny Wielkiej. Aleksander objął władzę w wyniku zamachu stanu i zamordowania przez oficerów jego ojca, Pawła I, a cały XVIII wiek to w Rosji era przewrotów dokonywanych przez gwardię, kosztujących niejednokrotnie obalonych monarchów życie. Gdyby Aleksander poszedł przeciw nastrojom elit, musiałby liczyć się z takim losem i nic dziwnego, że sobie tego nie życzył.

Ale niedotrzymanie przez „Anioła” (jak przez krótki czas nazywano w Polsce Aleksandra, otoczonego około roku 1815 przez Polaków prawdziwym kultem, który wyparował całkowicie z naszej pamięci i historii) obietnicy rozszerzenia Królestwa spowodowała ogromne rozczarowanie. Było ono jednym z sygnalizowanych wyżej trzech głównych czynników, które po 15 latach zaowocowały listopadowym zrywem. 

Oprócz rozczarowania zaowocowało to opisanym wyżej duszeniem się KP, za małego na aspiracje swoje i swoich elit. W państwie sięgającym jeśli nie po Witebsk, to po Mińsk, Berezynę i Wołyń, byłoby z tym jednak inaczej. I najważniejsza strukturalnie przyczyna wybuchu powstania nie zaistniałaby.
Ale cóż – Aleksander nie mógł dotrzymać swoich obietnic, i to jest fakt obiektywny.

 

Wszystko na jedną kartę

Tylko że nie mógł w konkretnych okolicznościach historycznych, w 1815 roku i później. Nie mógł wtedy iść wbrew kształtującej się właśnie rosyjskiej opinii publicznej, która po pierwsze odkrywała świadomość narodową, a po drugie – była niechętna Polakom jako niedawnemu wrogowi z okresu wojny 1812–1815.

Zwróćmy jednak uwagę, że w 1812 roku tenże Aleksander, po zdobyciu całej Finlandii i ustanowieniu tam autonomicznego Wielkiego Księstwa Finlandzkiego, włączył do niego również te ziemie fińskie, które wchodziły w skład imperium carów już dawniej, od wojen XVIII-wiecznych. Sytuacja, bardzo podobna do tej z ewentualnym rozszerzeniem Królestwa Polskiego, nie wywołała żadnego analogicznego spazmu rosyjskiej opinii. Trochę dlatego, że rzecz wydarzyła się przed wielką wojną ojczyźnianą, która wprowadziła rosyjskiego ducha narodowego na wznoszącą spiralę. Trochę dlatego że były to obszary w mniejszym stopniu niż zachodnia Ruś traktowane jako „rdzennie ruskie”. Ale chyba przede wszystkim dlatego, że nie oddawano ich niedawnym, śmiertelnym wrogom z pól bitewnych, okupantom Moskwy – to było dla Rosjan nie do zniesienia.


Ale mogło być inaczej

W 1811 roku, jeszcze przed wybuchem wojny, Aleksander, który od lat wabił Polaków perspektywą odbudowy Polski, wyprawił do Warszawy swojego przyjaciela, księcia Adama Czartoryskiego. Wyprawił z misją do elit rządzących Księstwem Warszawskim. Z ofertą zawarcia układu: Polacy i polska armia opuszczają Napoleona, przechodzą na stronę wkraczającej ze wschodu armii rosyjskiej, a w zamian za to Aleksander odbudowuje Polskę „aż po Dniepr” (dodajmy, że wraz z gwarancją wymożenia na Austriakach dla tej Polski również Galicji)

Musiałby to być publicznie zawarty układ polityczny, trudniejszy do zignorowania niż nieformalne obietnice. 

Co jednak znacznie ważniejsze – gdyby Polacy odstąpili Napoleona i w wojnie z nim wzięli udział po stronie rosyjskiej, wtedy stosunek do nich rosyjskiej opinii byłby inny. Niekoniecznie entuzjastyczny. Ale nie byłby pełen niechęci. Bo sojusznicy nie budziliby nienawiści. Nie byli traktowani jako niedawna awangarda agresji. A ci spośród nich, którzy w 1812 roku byli mieszkańcami nie Księstwa, tylko należących do Rosji Kresów i przeszli na stronę Napoleona – nie byliby uważani za zdrajców, bo po prostu nie byłoby takiej sytuacji. Wówczas akceptacja przez rosyjską opinię oddania Polsce Kresów czy przynajmniej znacznej ich części byłaby, jak sądzę, możliwa.

Ale czy nawet wtedy unia polsko-rosyjska nie byłaby skazana na fiasko, czy polskie powstanie i tak nie wybuchłoby, czy Petersburg i tak nie dążyłby do likwidacji polskiej autonomicznej państwowości? Oczywiście nie ma odpowiedzi na takie pytanie. Ale można założyć, że po pierwsze dążenia spiskowo-powstańcze wśród Polaków byłyby słabsze – bo znacznie większe państwo oferowałoby młodzieży znacznie większe możliwości rozwojowe. A po drugie – byłoby to państwo znacznie silniejsze od Królestwa, które znamy. Ze znacznie większym potencjałem. Rosjanie z całą pewnością traktowaliby więc je również inaczej. Ostrożniej.

Wszystko to nie oznaczałoby wiecznotrwałej polsko-rosyjskiej idylli. Ale z pewnością można powiedzieć, że polska autonomiczna państwowość trwałaby co najmniej znacznie dłużej, niż stało się to w rzeczywistości. A przez ten czas jej asymilacyjna moc promieniowałaby na należące do niej Litwę i Ruś…

Tak się jednak nie stało. W 1811 roku elity Księstwa nie zaaprobowały propozycji Czartoryskiego i postawiły wszystko jednoznacznie, zero-jedynkowo, na kartę Bonapartego. Sam Czartoryski, widząc, jak całkowicie polski patriotyzm wiąże się z Cesarzem Francuzów, nie chcąc iść przeciw rodakom, złożył Aleksandrowi dymisję z zajmowanych stanowisk.

Nieświadomie zamykając w ten sposób alternatywną linię rozwoju wydarzeń historycznych, której nie sposób nie określić mianem fascynującej.



 

Polecane
Emerytury
Stażowe