Prawo spadkowe - testament
Dalszą istotną cechą testamentu jest to, że ma on ma charakter mortis causa – czyli sporządzany jest na wypadek śmierci. Z charakteru tego wynikają bardzo istotne konsekwencje, a mianowicie, że samo sporządzenie testamentu nie wywołuje żadnych skutków prawnych za życia testatora (osoby, która sporządza testament). Nabiera on mocy prawnej dopiero z chwilą jego śmierci. Nie powoduje więc żadnych praw ani obowiązków zarówno po stronie osoby sporządzającej testament, jak i po stronie spadkobiercy.
Kolejną cechą testamentu jest możliwość jego odwołania w każdym czasie. Można to zrobić między innymi poprzez sporządzenie nowego testamentu, przy czym warto podkreślić, że nie musi być ono dokonane w tej samej formie, w której sporządzony był poprzedni testament. Ważne jest, żeby była to forma prawnie przewidziana. W nowo sporządzonym testamencie można złożyć oświadczenie o odwołaniu poprzedniego rozporządzenia, jednak nawet jeśli takiego odwołania nie będzie, stary testament zostanie odwołany w sposób dorozumiany. Należy przy tym pamiętać, że wówczas odwołaniu ulegają tylko te postanowienia starego testamentu, których nie da się pogodzić z postanowieniami nowego. Skuteczność odwołania starego testamentu nowym uzależniona jest też od ważności późniejszego testamentu. Jego nieważność bez względu na przyczynę oznacza, że nie wywołuje on żadnych skutków prawnych.
Testament można też odwołać poprzez zniszczenie go lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność. Warto jednak pamiętać, że zniszczenie testamentu musi zostać dokonane osobiście przez spadkodawcę. Kolejną formą odwołania testamentu jest naniesienie na nim zmian. Może to nastąpić np. poprzez przekreślenie testamentu.
Kto może sporządzić ważny testament?
Aby móc rozporządzać własnym majątkiem na wypadek śmierci, trzeba posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. W Polsce taką zdolność ma osoba, która ukończyła osiemnaście lat i nie została ubezwłasnowolniona. Jest to spowodowane w dużej mierze tym, że osoba sporządzająca testament musi mieć tzw. wolę testowania, a więc być w pełni świadoma podejmowanych przez siebie decyzji. Jednak nawet posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych nie musi gwarantować, że sporządzony testament będzie ważny.
Zgodnie z kodeksem cywilnym (art. 945 kc) testament jest nieważny jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji, i wyrażenie woli pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, lub pod wpływem groźby. Testament nieważny nie wywiera żadnych skutków prawnych. Jednak o jego nieważności każdorazowo decyduje sąd.
W jakiej formie powinien być sporządzony testament?
Rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci jest w znacznym stopniu sformalizowane. Oznacza to, że aby testament był ważny i wywoływał skutki prawne, musi być sporządzony w odpowiedniej formie.
Do podstawowych form sporządzenia testamentu – tzw. testamentów zwykłych – zaliczamy testament holograficzny, notarialny i allograficzny.
Testament holograficzny to inaczej mówiąc testament własnoręczny. Dla swojej ważności musi zawierać datę, podpis spadkodawcy i być własnoręcznie napisany. Wymóg własnoręczności dotyczy tu nie tylko podpisu pod testamentem, ale całości testamentu.
W przypadku testamentu notarialnego nie są określone szczególne wymogi, jakim ma odpowiadać. Warto podkreślić, że ta forma sporządzenia testamentu zapewnia bardzo duże bezpieczeństwo, zarówno jeśli chodzi o wiarygodność dokumentu, jak i zawarte w nim treści. Pozwala nam uniknąć zapisów czy czynności, które mogą spowodować niekorzystne czy niezgodne z wolą spadkodawcy skutki.
Jeśli chodzi o testament allograficzny – inaczej urzędowy – podlega on określonym rygorom formalnym. Dla jego ważności niezbędne jest ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków, następnie spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, odczytanie spadkodawcy protokołu, a także podpisanie odczytanego protokołu zarówno przez spadkodawcę, jak i osobę urzędową, i świadków testamentu.
Czasami zdarza się tak, że z różnych przyczyn nie jest możliwe sporządzenie testamentu w przewidzianych wyżej formach. W takich przypadkach możliwe jest sporządzenie testamentu w formie szczególnej. Warto jednak podkreślić, że testament w formie szczególnej nie może być sporządzony w wybranej przez spadkodawcę chwili. Muszą bowiem zaistnieć okoliczności szczególne uzasadniające wybór tej właśnie formy.
Do testamentów szczególnych zaliczamy m.in. testament ustny. Może być on sporządzony w przypadku obawy wystąpienia rychłej śmierci spadkodawcy lub gdy zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. Do jego ważności niezbędne jest oświadczenie woli złożone w obecności co najmniej trzech świadków. Do szczególnych form testamentu zaliczamy także testament na polskim statku morskim i powietrznym oraz testament wojskowy, który może być sporządzony wyłącznie w czasie wojny, mobilizacji lub przebywania w niewoli.
Tomasz Oleksiewicz