Prawna historia "Solidarności": Mecenas Piotr Andrzejewski wspomina drastyczne procesy

– Szczególnie drastycznie przebiegały procesy przed Sądem Marynarki Wojennej w Gdyni urzędującym na Kamiennej Górze w dawnej siedzibie Gestapo. Tam zapadały najbardziej drastyczne wyroki – mówi o procesach w stanie wojennym mecenas Piotr Andrzejewski w rozmowie z Barbarą Michałowską.
Piotr Andrzejewski / / Prawna historia
Piotr Andrzejewski / / / fot. Wikimedia Commons/Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

Zobacz poprzedni tekst z cyklu "Prawna historia Solidarności"

– Panie Mecenasie, po wprowadzeniu stanu wojennego zaczęło obowiązywać w Polsce nowe prawo. Powołując się na nie, władza dokonywała zatrzymań, wytaczano procesy osobom związanym z Solidarnością. Jaką linię obrony przyjmował Pan w tych sprawach?

– Stan wojenny został wprowadzony przez generała Wojciecha Jaruzelskiego wystąpieniem w radiu i telewizji o północy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Jego rygory rozpisano obwieszczeniem rozkolportowanym na afiszach dnia następnego. W nocy dokonano masowych zatrzymań i aresztowań działaczy Solidarności. Zapełniono nimi areszty i przygotowane wcześniej obozy dla internowanych. 

Zabrakło publikacji dekretu o stanie wojennym w trybie przepisanym, powodującej legalność odpowiedzialności z tytułu nieprzestrzegania jego rygorów. W pierwszym procesie, w którym podjąłem się obrony, 20 grudnia 1981 roku, negowałem legalność jego stosowania, wskazując na brak przesłanki winy oskarżonych w momencie ich zatrzymania i uwięzienia. Zachowali się oni zgodnie z dyrektywą NSZZ „Solidarność” przewidującą, że w przypadku zamachu stanu na obowiązujący stan prawny mają podjąć akcję protestacyjną, zamykając się w swoich zakładach pracy w ramach strajku generalnego. 

Sejm uchylił immunitet Romanowskiego. Jest reakcja prezesa Kaczyńskiego

Stan wojenny

– Pierwszy raz stanął Pan w obronie zatrzymanych już po wprowadzeniu stanu wojennego działaczy NSZZ „Solidarność” w procesie Zenona Nowaka i Tadeusz Pacuszki z Instytutu Badań Jądrowych na Żeraniu.

– Oskarżonych w pierwszym procesie stanu wojennego przywódców Solidarności z żerańskiego oddziału Instytutu Badań Jądrowych w Świerku postawiono przed sądem, zanim dekret o stanie wojennym wszedł w życie. 

Po przedstawieniu stanu faktycznego i prawnego ich odpowiedzialności przyjąłem jako linię obrony negowanie ich winy wobec braku legalnego obowiązywania i ustanowienia praw stanu wojennego. 

Dwóch sędziów z trzyosobowego składu sędziowskiego podzieliło stanowisko obrony o „oddoraźnieniu” toczącego się postępowania, co umożliwiało zejście z zakresu stosowanych represji od minimum 3 lat pozbawienia wolności do kary śmierci włącznie. W oddoraźnionym trybie zapadły niższe wyroki z tytułu kontynuowania działalności związkowej. Natomiast minister sprawiedliwości pod pretekstem notatki służbowej jednego z orzekających sędziów wszczął przeciwko mnie pierwszą z ośmiu wytoczonych mi spraw w postępowaniu dyscyplinarnym, zarzucając przekroczenie zakresu wolności słowa i negowanie „praworządności” stanu wojennego. 
 
– Dekret o stanie wojennym przewidywał od roku do ośmiu lat więzienia za rozpowszechnianie wiadomości mogących osłabić gotowość obronną Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, od 6 miesięcy do lat 5 za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości mogących wywołać niepokój publiczny lub rozruchy oraz do lat 5 za sporządzanie, gromadzenie, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie pisma, druku, nagrania lub filmu zawierających ww. wiadomości w celu rozpowszechniania, a także do lat 10 za użycie w tym celu druku lub innego środka masowej informacji. Jak wyglądała obrona w sprawach dotyczących naruszeń tych przepisów?

– W tym zakresie orzekające sądy nie badały przesłanki prawdziwości bądź nieprawdziwości głoszonych wiadomości ani ich niezgodności bądź zgodności z rzeczywistością jako warunku sine qua non pociągania do odpowiedzialności. Sądowym składom orzekającym do wydania wyroku skazującego wystarczyło, że informacje, poglądy bądź inne przekazy były formułowane poza obiegiem dopuszczonym przez cenzurę. 
Wnioski dowodowe obrony wskazujące na brak zaistnienia przesłanek odpowiedzialności były nagminnie odrzucane. Brak ich uwzględnienia naruszał zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i prawa oskarżonych do obrony. 

Czytaj także: Nowy sondaż: Trzecia Droga spada nawet za Lewicę

Kolejne postępowania 

– Jakie następne postępowania dotyczące działaczy Solidarności toczyły się z Pana udziałem?

– Po procesie działaczy Solidarności IBJ Żerań ruszył w lutym 1982 roku w Bydgoszczy proces przywódców Solidarności ze Stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie. 

W tandemie z mecenasem Władysławem Siła-Nowickim i Jerzym Woźniakiem dołączaliśmy do podobnych procesów z mocy pełnomocnictw do obrony kierowanych za pośrednictwem Komitetu Prymasowskiego, Komitetu Pomocy Uwięzionym w kościele św. Marcina bądź rodzin pozbawionych wolności. Internowani za pośrednictwem Komitetu Pomocy Uwięzionym podpisywali pełnomocnictwa in blanco. 

W procesie bydgoskim Władysław Siła-Nowicki bronił Andrzeja Milczanowskiego, a ja Andrzeja Niewiadomskiego i Mieczysława Ustasiaka. Udało się uzyskać zmianę drastycznych żądań prokuratora w zakresie wieloletniego wymiaru kary za nieodstąpienie od działalności związkowej. 

Z licznych następnych procesów, w których broniłem ok. 55 działaczy Solidarności, stawałem zarówno w pierwszej instancji, jak i drugiej – przed Sądem Najwyższym. 

W maju 1982 roku szczególnie zapisały się procesy w Białymstoku 21 działaczy Solidarności i NZS-u, w Elblągu – proces pobitych internowanych Zakładu Karnego w Kwidzyniu. Szczególnie drastycznie przebiegały procesy przed Sądem Marynarki Wojennej w Gdyni urzędującym na Kamiennej Górze w dawnej siedzibie Gestapo. Tam zapadały najbardziej drastyczne wyroki. W wyniku rewizji jednego z nich w ustnym uzasadnieniu Odwoławczego Sądu Wojskowego spotkałem się z kuriozalną oceną o treści: „Nie można odmówić zasadności argumentom obrony, iż Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni w rozpatrywanej sprawie cechowała duża doza nonszalancji”. Towarzyszyło temu stwierdzeniu znaczne zmniejszenie wymiaru kary, a skazani wyszli wkrótce z zakładu karnego w ramach jednej z zastosowanych amnestii. Co jakiś czas dla złagodzenia skutków rygorów prawa stanu wojennego wprowadzano amnestie, które obejmowały zarazem masowo dokonywane nadużycia tego prawa przez funkcjonariuszy ZOMO, milicji bądź skutków działań „nieznanych sprawców”.  

Po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia przeciwko działaczom KOR-u i Solidarności, gdzie byłem ustanowiony obrońcą Zbyszka Romaszewskiego, Andrzeja Rozpłochowskiego, Andrzeja Gwiazdy, „darowano im” zarzucane czyny próby obalenia ustroju i uwolniono po blisko dwuletnim areszcie. 

Nasza trójka jeździła po wielu sądach prowincjonalnych, w zależności od tego, w jakim zakresie miejscowi adwokaci potrzebowali argumentacji w obronie oskarżonych, którą zademonstrowałem w pierwszym procesie z grudnia 1981 roku. 
 
– Wróćmy do procesu działaczy ze Stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie.

– Po uchyleniu do ponownego rozpoznania procesu czołówki Solidarności ze Stoczni im. Warskiego ze Szczecina w wyniku uwzględnienia rewizji obrońców udało się dopuścić w charakterze dowodu opinii profesorów Władysława Tatarkiewicza, Marii Ossowskiej i Leszka Kołakowskiego zawężającej samo pojęcie informacji, która miała być nieprawdziwa. Była to opinia pozasądowa wydana w 1965 roku na wniosek pani mecenas Anieli Steinsbergowej i Jana Olszewskiego niedopuszczana do czasu tego procesu jako dowód w sądach.

Opinia ta jako materiał sądowy pozwoliła na ograniczenie zakresu odpowiedzialności z dekretu o stanie wojennym przy kolportowaniu obraźliwych sformułowań wobec generała Wojciecha Jaruzelskiego i członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON), na przykład tzw. bluzgu na generała czy twierdzenia, że jest świnią. W myśl tej opinii nie była to informacja podlegająca ocenie jej prawdziwości bądź fałszywości, penalizowana prawami stanu wojennego. 

– Jak wyglądały inne postępowania?

– Następne lata dotyczyły wnioskowania przez nas postępowań w przypadkach niewyjaśnionych zgonów i działań tzw. nieznanych sprawców (było ponad sto ofiar tego typu zamachów). Były one powszechnie umarzane. Wiele z nich wymaga wyjaśnienia do dzisiaj. 

Niezależnie od dużych procesów toczyły się postępowania karne w kolegiach karno-administracyjnych, a także inicjowane przez nas postępowania przed sądami pracy odwołujące się od powszechnie stosowanych zwolnień członków Solidarności i ich rodzin. 

– W pierwszym procesie z grudnia 1981 przekonywał Pan podczas przemówienia: „Ci oskarżeni dlatego znaleźli się pod pręgierzem sądu doraźnego, że ośmielili się nie milczeć. Usiłowali zaprotestować w sposób usankcjonowany tym specyficznym źródłem prawa wywalczonym przez klasę robotniczą, jakim jest umowa społeczna […] przeciwko masowym aresztowaniom za samą przynależność do legalnego związku zawodowego Solidarność, przeciwko brutalnemu prewencyjnemu pogwałceniu przysługujących im dotąd praw”. Czy używał Pan tych argumentów w innych procesach?

– Tak, tam, gdzie występowały okoliczności pozbawienia wolności członków Solidarności przed legalnym wejściem w życie dekretu o stanie wojennym. 

Sposoby obrony 

– Pańska interpretacja dotycząca nielegalności dekretu o stanie wojennym weszła jednak do użycia. Stosowali ją następnie inni adwokaci.

– Tak, między innymi podczas procesu działaczy z Ursusa, których obrońcą był Władysław Siła-Nowicki. Wznosząc w ręku przed sobą uliczne obwieszczenie o wprowadzeniu stanu wojennego, pytał: „Na podstawie czego, Wysoki Sądzie, będziemy oceniać, czy skazać tych ludzi czy nie? Na podstawie czego?”. I mówił z wyraźnym obrzydzeniem: „Na podstawie tego?”, pokazując obwieszczenie. „A cóż to jest?”. Groza na sali. „Co to jest? A gdzież tu jest data?”. Nie było daty. „Mój ojciec, który był znanym sędzią w mieście Kielce, uczył mnie i innych adeptów prawa, że dokument, który nie jest opatrzony datą i konkretnym podpisem, nie wywołuje skutków prawnych jako dokument. A jaki tu jest podpis? Przewodniczący Rady Państwa. Ale nie ma tego przewodniczącego. Jest tylko tytuł. Może dlatego, że kiedy to drukowano, jeszcze nie wiadomo było, kto będzie przewodniczącym Rady Państwa”. Ogólny śmiech. W ten sposób rozładował grozę sytuacji.
 
– Szukali Państwo też kolejnych sposobów na obronę działaczy.

– Tak. Zrodziły się po wyżej wymienionym procesie szczecińskich działaczy Solidarności. W czasie naszych wystąpień na sali pojawił się prymas Józef Glemp. Podtrzymywałem tezę, że uwięzionym działaczom Solidarności w pierwszych dniach stanu wojennego nie można przypisać winy, gdyż byli przekonani, iż działają w ramach kontratypu obrony koniecznej przeciwko zamachowi na obowiązujący stan prawa. 

Dowodziłem na podstawie materiału dowodowego w konkretnej sytuacji, że mamy do czynienia z urojoną obroną konieczną. A skoro tak, to nie można zarzucić zawinienia, zanim dekret o stanie wojennym nie stał się obowiązującym prawem. A prawo, prawo karne, nie może działać wstecz. Moje argumenty napotkały kontrargument sądów wojskowych, że „nie można dopuścić obrony koniecznej przeciwko obronie koniecznej, a przecież stan wojenny był obroną konieczną przed naruszaniem praworządności przez NSZZ «Solidarność» i jego członków”.

Jak widać, wzorce są powtarzalne... 

 


 

Piotr Andrzejewski 

Piotr Andrzejewski, zastępca prezesa Trybunału Stanu, związany z Solidarnością od momentu jej powstania, uczestniczący w tworzeniu prawnych zrębów Związku, a w następnych latach obrońca opozycjonistów w najgłośniejszych sprawach stanu wojennego.


 

POLECANE
Prezydent rozmawiał z Trumpem: Zapewniłem, że zwycięstwo Nawrockiego... z ostatniej chwili
Prezydent rozmawiał z Trumpem: "Zapewniłem, że zwycięstwo Nawrockiego..."

Andrzej Duda rozmawiał z Donaldem Trumpem. Podkreślił, że wygrana Karola Nawrockiego zapewni kontynuację proamerykańskiego kursu Polski.

Tȟašúŋke Witkó: Karol Nawrocki musi zdążyć do Waszyngtonu przed Friedrichem Merzem tylko u nas
Tȟašúŋke Witkó: Karol Nawrocki musi zdążyć do Waszyngtonu przed Friedrichem Merzem

Na niecały tydzień przed rosyjsko-ukraińskimi rozmowami pokojowymi w Stambule, znalazł się wśród Republikanów mądry człek – senator Lindsey Olin Graham – który powiedział wprost, że bez drakońskich sankcji nałożonych na Kreml i jego handlowych sojuszników, przy stole negocjacyjnym Rosja będzie kluczyć zwodzić i markować dobre chęci, zaś w tym czasie jej wojska poczynią kolejne postępy na froncie. Skąd Graham to wie?

Skandal na Forum Polsko-Niemieckim. Ambasada RP w Berlinie wydała komunikat z ostatniej chwili
Skandal na Forum Polsko-Niemieckim. Ambasada RP w Berlinie wydała komunikat

Podczas uroczystości w polskiej ambasadzie w Berlinie doszło do niebywałego skandalu – reżyser Elwira Niewiera stwierdziła, że Karol Nawrocki "nie wygrałby wyborów bez wsparcia ze strony rosyjskiej propagandy". Ambasada RP w Berlinie odpowiada lakonicznie – wypowiedź polskiej reżyser "miała charakter prywatny".

O co chodzi z wymianą studencką Erasmus? Według prof. Mieńkowskiej-Norkiene o seks? z ostatniej chwili
O co chodzi z wymianą studencką Erasmus? Według prof. Mieńkowskiej-Norkiene o seks?

– Czemu Hołownia miałby nie wyjść: "ej chłopaki, popieracie Mentzena, on chce nas wyprowadzić w UE, a szczerze to nie Mentzen wam zapewni tę niepowtarzalną możliwość obcowania blisko z osobami z jakimi chcecie, nie zapewni wam tego w takim stopniu, Erasmus – stwierdziła socjolog z UW prof. Renata Mieńkowska-Norkiene.

Znamy skład reprezentacji Polski na mecz z Mołdawią z ostatniej chwili
Znamy skład reprezentacji Polski na mecz z Mołdawią

Selekcjoner Michał Probierz podał skład Biało-Czerwonych na mecz z Mołdawią.

Strzelanina pod Biedronką. Wiadomo, kim jest zatrzymany mężczyzna z ostatniej chwili
Strzelanina pod Biedronką. Wiadomo, kim jest zatrzymany mężczyzna

Nie milkną echa piątkowej akcji policji w Bolkowie w woj. dolnośląskim, gdzie policjanci bezskutecznie próbowali zatrzymać kierowcę bmw. Prokuratura przekazała, kim jest zatrzymany mężczyzna.

W PSL sondują koalicję z PiS i Konfederacją? Pytania do działaczy w całym kraju z ostatniej chwili
W PSL sondują koalicję z PiS i Konfederacją? "Pytania do działaczy w całym kraju"

Do działaczy PSL w całym kraju poprzez komunikatory internetowe co jakiś czas dociera sonda z zestawem pytań. Władze ludowców mają sondować, czy "doły" zaakceptowałyby koalicję z PiS i Konfederacją – twierdzi serwis opolska360.pl

Szokujące słowa w polskiej ambasadzie w Berlinie: Nawrocki nie wygrałby bez wsparcia rosyjskiej propagandy z ostatniej chwili
Szokujące słowa w polskiej ambasadzie w Berlinie: "Nawrocki nie wygrałby bez wsparcia rosyjskiej propagandy"

Podczas uroczystości w polskiej ambasadzie w Berlinie doszło do niebywałego skandalu. Nagrodzona reżyser Elwira Niewiera stwierdziła, że Karol Nawrocki "nie wygrałby wyborów bez wsparcia ze strony rosyjskiej propagandy".

Last minute w czerwcu. Te kierunki to strzał w dziesiątkę Wiadomości
Last minute w czerwcu. Te kierunki to strzał w dziesiątkę

Czerwiec to świetny moment na szybki urlop - jeszcze przed szczytem sezonu, ale już w pełni wakacyjnej atmosfery. Temperatury są przyjemne, tłumów jeszcze nie ma, a ceny mogą pozytywnie zaskoczyć.

Znany polski piłkarz kontuzjowany. Nie zagra w meczu przeciwko Mołdawii Wiadomości
Znany polski piłkarz kontuzjowany. Nie zagra w meczu przeciwko Mołdawii

Reprezentacja Polski szykuje się do towarzyskiego spotkania z Mołdawią, które odbędzie się dziś wieczorem na Stadionie Śląskim w Chorzowie. Niestety, zabraknie w nim jednego z kluczowych zawodników.

REKLAMA

Prawna historia "Solidarności": Mecenas Piotr Andrzejewski wspomina drastyczne procesy

– Szczególnie drastycznie przebiegały procesy przed Sądem Marynarki Wojennej w Gdyni urzędującym na Kamiennej Górze w dawnej siedzibie Gestapo. Tam zapadały najbardziej drastyczne wyroki – mówi o procesach w stanie wojennym mecenas Piotr Andrzejewski w rozmowie z Barbarą Michałowską.
Piotr Andrzejewski / / Prawna historia
Piotr Andrzejewski / / / fot. Wikimedia Commons/Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

Zobacz poprzedni tekst z cyklu "Prawna historia Solidarności"

– Panie Mecenasie, po wprowadzeniu stanu wojennego zaczęło obowiązywać w Polsce nowe prawo. Powołując się na nie, władza dokonywała zatrzymań, wytaczano procesy osobom związanym z Solidarnością. Jaką linię obrony przyjmował Pan w tych sprawach?

– Stan wojenny został wprowadzony przez generała Wojciecha Jaruzelskiego wystąpieniem w radiu i telewizji o północy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Jego rygory rozpisano obwieszczeniem rozkolportowanym na afiszach dnia następnego. W nocy dokonano masowych zatrzymań i aresztowań działaczy Solidarności. Zapełniono nimi areszty i przygotowane wcześniej obozy dla internowanych. 

Zabrakło publikacji dekretu o stanie wojennym w trybie przepisanym, powodującej legalność odpowiedzialności z tytułu nieprzestrzegania jego rygorów. W pierwszym procesie, w którym podjąłem się obrony, 20 grudnia 1981 roku, negowałem legalność jego stosowania, wskazując na brak przesłanki winy oskarżonych w momencie ich zatrzymania i uwięzienia. Zachowali się oni zgodnie z dyrektywą NSZZ „Solidarność” przewidującą, że w przypadku zamachu stanu na obowiązujący stan prawny mają podjąć akcję protestacyjną, zamykając się w swoich zakładach pracy w ramach strajku generalnego. 

Sejm uchylił immunitet Romanowskiego. Jest reakcja prezesa Kaczyńskiego

Stan wojenny

– Pierwszy raz stanął Pan w obronie zatrzymanych już po wprowadzeniu stanu wojennego działaczy NSZZ „Solidarność” w procesie Zenona Nowaka i Tadeusz Pacuszki z Instytutu Badań Jądrowych na Żeraniu.

– Oskarżonych w pierwszym procesie stanu wojennego przywódców Solidarności z żerańskiego oddziału Instytutu Badań Jądrowych w Świerku postawiono przed sądem, zanim dekret o stanie wojennym wszedł w życie. 

Po przedstawieniu stanu faktycznego i prawnego ich odpowiedzialności przyjąłem jako linię obrony negowanie ich winy wobec braku legalnego obowiązywania i ustanowienia praw stanu wojennego. 

Dwóch sędziów z trzyosobowego składu sędziowskiego podzieliło stanowisko obrony o „oddoraźnieniu” toczącego się postępowania, co umożliwiało zejście z zakresu stosowanych represji od minimum 3 lat pozbawienia wolności do kary śmierci włącznie. W oddoraźnionym trybie zapadły niższe wyroki z tytułu kontynuowania działalności związkowej. Natomiast minister sprawiedliwości pod pretekstem notatki służbowej jednego z orzekających sędziów wszczął przeciwko mnie pierwszą z ośmiu wytoczonych mi spraw w postępowaniu dyscyplinarnym, zarzucając przekroczenie zakresu wolności słowa i negowanie „praworządności” stanu wojennego. 
 
– Dekret o stanie wojennym przewidywał od roku do ośmiu lat więzienia za rozpowszechnianie wiadomości mogących osłabić gotowość obronną Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, od 6 miesięcy do lat 5 za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości mogących wywołać niepokój publiczny lub rozruchy oraz do lat 5 za sporządzanie, gromadzenie, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie pisma, druku, nagrania lub filmu zawierających ww. wiadomości w celu rozpowszechniania, a także do lat 10 za użycie w tym celu druku lub innego środka masowej informacji. Jak wyglądała obrona w sprawach dotyczących naruszeń tych przepisów?

– W tym zakresie orzekające sądy nie badały przesłanki prawdziwości bądź nieprawdziwości głoszonych wiadomości ani ich niezgodności bądź zgodności z rzeczywistością jako warunku sine qua non pociągania do odpowiedzialności. Sądowym składom orzekającym do wydania wyroku skazującego wystarczyło, że informacje, poglądy bądź inne przekazy były formułowane poza obiegiem dopuszczonym przez cenzurę. 
Wnioski dowodowe obrony wskazujące na brak zaistnienia przesłanek odpowiedzialności były nagminnie odrzucane. Brak ich uwzględnienia naruszał zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i prawa oskarżonych do obrony. 

Czytaj także: Nowy sondaż: Trzecia Droga spada nawet za Lewicę

Kolejne postępowania 

– Jakie następne postępowania dotyczące działaczy Solidarności toczyły się z Pana udziałem?

– Po procesie działaczy Solidarności IBJ Żerań ruszył w lutym 1982 roku w Bydgoszczy proces przywódców Solidarności ze Stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie. 

W tandemie z mecenasem Władysławem Siła-Nowickim i Jerzym Woźniakiem dołączaliśmy do podobnych procesów z mocy pełnomocnictw do obrony kierowanych za pośrednictwem Komitetu Prymasowskiego, Komitetu Pomocy Uwięzionym w kościele św. Marcina bądź rodzin pozbawionych wolności. Internowani za pośrednictwem Komitetu Pomocy Uwięzionym podpisywali pełnomocnictwa in blanco. 

W procesie bydgoskim Władysław Siła-Nowicki bronił Andrzeja Milczanowskiego, a ja Andrzeja Niewiadomskiego i Mieczysława Ustasiaka. Udało się uzyskać zmianę drastycznych żądań prokuratora w zakresie wieloletniego wymiaru kary za nieodstąpienie od działalności związkowej. 

Z licznych następnych procesów, w których broniłem ok. 55 działaczy Solidarności, stawałem zarówno w pierwszej instancji, jak i drugiej – przed Sądem Najwyższym. 

W maju 1982 roku szczególnie zapisały się procesy w Białymstoku 21 działaczy Solidarności i NZS-u, w Elblągu – proces pobitych internowanych Zakładu Karnego w Kwidzyniu. Szczególnie drastycznie przebiegały procesy przed Sądem Marynarki Wojennej w Gdyni urzędującym na Kamiennej Górze w dawnej siedzibie Gestapo. Tam zapadały najbardziej drastyczne wyroki. W wyniku rewizji jednego z nich w ustnym uzasadnieniu Odwoławczego Sądu Wojskowego spotkałem się z kuriozalną oceną o treści: „Nie można odmówić zasadności argumentom obrony, iż Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni w rozpatrywanej sprawie cechowała duża doza nonszalancji”. Towarzyszyło temu stwierdzeniu znaczne zmniejszenie wymiaru kary, a skazani wyszli wkrótce z zakładu karnego w ramach jednej z zastosowanych amnestii. Co jakiś czas dla złagodzenia skutków rygorów prawa stanu wojennego wprowadzano amnestie, które obejmowały zarazem masowo dokonywane nadużycia tego prawa przez funkcjonariuszy ZOMO, milicji bądź skutków działań „nieznanych sprawców”.  

Po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia przeciwko działaczom KOR-u i Solidarności, gdzie byłem ustanowiony obrońcą Zbyszka Romaszewskiego, Andrzeja Rozpłochowskiego, Andrzeja Gwiazdy, „darowano im” zarzucane czyny próby obalenia ustroju i uwolniono po blisko dwuletnim areszcie. 

Nasza trójka jeździła po wielu sądach prowincjonalnych, w zależności od tego, w jakim zakresie miejscowi adwokaci potrzebowali argumentacji w obronie oskarżonych, którą zademonstrowałem w pierwszym procesie z grudnia 1981 roku. 
 
– Wróćmy do procesu działaczy ze Stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie.

– Po uchyleniu do ponownego rozpoznania procesu czołówki Solidarności ze Stoczni im. Warskiego ze Szczecina w wyniku uwzględnienia rewizji obrońców udało się dopuścić w charakterze dowodu opinii profesorów Władysława Tatarkiewicza, Marii Ossowskiej i Leszka Kołakowskiego zawężającej samo pojęcie informacji, która miała być nieprawdziwa. Była to opinia pozasądowa wydana w 1965 roku na wniosek pani mecenas Anieli Steinsbergowej i Jana Olszewskiego niedopuszczana do czasu tego procesu jako dowód w sądach.

Opinia ta jako materiał sądowy pozwoliła na ograniczenie zakresu odpowiedzialności z dekretu o stanie wojennym przy kolportowaniu obraźliwych sformułowań wobec generała Wojciecha Jaruzelskiego i członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON), na przykład tzw. bluzgu na generała czy twierdzenia, że jest świnią. W myśl tej opinii nie była to informacja podlegająca ocenie jej prawdziwości bądź fałszywości, penalizowana prawami stanu wojennego. 

– Jak wyglądały inne postępowania?

– Następne lata dotyczyły wnioskowania przez nas postępowań w przypadkach niewyjaśnionych zgonów i działań tzw. nieznanych sprawców (było ponad sto ofiar tego typu zamachów). Były one powszechnie umarzane. Wiele z nich wymaga wyjaśnienia do dzisiaj. 

Niezależnie od dużych procesów toczyły się postępowania karne w kolegiach karno-administracyjnych, a także inicjowane przez nas postępowania przed sądami pracy odwołujące się od powszechnie stosowanych zwolnień członków Solidarności i ich rodzin. 

– W pierwszym procesie z grudnia 1981 przekonywał Pan podczas przemówienia: „Ci oskarżeni dlatego znaleźli się pod pręgierzem sądu doraźnego, że ośmielili się nie milczeć. Usiłowali zaprotestować w sposób usankcjonowany tym specyficznym źródłem prawa wywalczonym przez klasę robotniczą, jakim jest umowa społeczna […] przeciwko masowym aresztowaniom za samą przynależność do legalnego związku zawodowego Solidarność, przeciwko brutalnemu prewencyjnemu pogwałceniu przysługujących im dotąd praw”. Czy używał Pan tych argumentów w innych procesach?

– Tak, tam, gdzie występowały okoliczności pozbawienia wolności członków Solidarności przed legalnym wejściem w życie dekretu o stanie wojennym. 

Sposoby obrony 

– Pańska interpretacja dotycząca nielegalności dekretu o stanie wojennym weszła jednak do użycia. Stosowali ją następnie inni adwokaci.

– Tak, między innymi podczas procesu działaczy z Ursusa, których obrońcą był Władysław Siła-Nowicki. Wznosząc w ręku przed sobą uliczne obwieszczenie o wprowadzeniu stanu wojennego, pytał: „Na podstawie czego, Wysoki Sądzie, będziemy oceniać, czy skazać tych ludzi czy nie? Na podstawie czego?”. I mówił z wyraźnym obrzydzeniem: „Na podstawie tego?”, pokazując obwieszczenie. „A cóż to jest?”. Groza na sali. „Co to jest? A gdzież tu jest data?”. Nie było daty. „Mój ojciec, który był znanym sędzią w mieście Kielce, uczył mnie i innych adeptów prawa, że dokument, który nie jest opatrzony datą i konkretnym podpisem, nie wywołuje skutków prawnych jako dokument. A jaki tu jest podpis? Przewodniczący Rady Państwa. Ale nie ma tego przewodniczącego. Jest tylko tytuł. Może dlatego, że kiedy to drukowano, jeszcze nie wiadomo było, kto będzie przewodniczącym Rady Państwa”. Ogólny śmiech. W ten sposób rozładował grozę sytuacji.
 
– Szukali Państwo też kolejnych sposobów na obronę działaczy.

– Tak. Zrodziły się po wyżej wymienionym procesie szczecińskich działaczy Solidarności. W czasie naszych wystąpień na sali pojawił się prymas Józef Glemp. Podtrzymywałem tezę, że uwięzionym działaczom Solidarności w pierwszych dniach stanu wojennego nie można przypisać winy, gdyż byli przekonani, iż działają w ramach kontratypu obrony koniecznej przeciwko zamachowi na obowiązujący stan prawa. 

Dowodziłem na podstawie materiału dowodowego w konkretnej sytuacji, że mamy do czynienia z urojoną obroną konieczną. A skoro tak, to nie można zarzucić zawinienia, zanim dekret o stanie wojennym nie stał się obowiązującym prawem. A prawo, prawo karne, nie może działać wstecz. Moje argumenty napotkały kontrargument sądów wojskowych, że „nie można dopuścić obrony koniecznej przeciwko obronie koniecznej, a przecież stan wojenny był obroną konieczną przed naruszaniem praworządności przez NSZZ «Solidarność» i jego członków”.

Jak widać, wzorce są powtarzalne... 

 


 

Piotr Andrzejewski 

Piotr Andrzejewski, zastępca prezesa Trybunału Stanu, związany z Solidarnością od momentu jej powstania, uczestniczący w tworzeniu prawnych zrębów Związku, a w następnych latach obrońca opozycjonistów w najgłośniejszych sprawach stanu wojennego.



 

Polecane
Emerytury
Stażowe