Prof. Zdzisław Krasnodębski: Kontrowersyjny hołd pruski

W tym roku obchodzimy 1000-lecie koronacji Bolesława Chrobrego oraz 500-lecie hołdu pruskiego. Polska nie jest – jak wiele innych państw europejskich – państwem nowym; nie powstała w roku 1918. Polacy są jednym z nielicznych narodów o długiej – przerwanej tylko na względnie krótki czas – tradycji państwowej. O ile jednak koronacja Bolesława Chrobrego jest uznawana za akt bezwzględnie pozytywny, o tyle hołd pruski budzi od początku wątpliwości i kontrowersje. Zamiast inkorporować całkowicie Prusy do Królestwa Polskiego, Zygmunt Stary zgodził się, by Albrecht Hohenzollern jako lennik został księciem Prus.
Hołd pruski - Jan Matejko Prof. Zdzisław Krasnodębski: Kontrowersyjny hołd pruski
Hołd pruski - Jan Matejko / Wikipedia domena publiczna

Mniej więcej 250 lat później to Prusy wzięły udział w rozbiorze Polski. Krytycy, jak Michał Bobrzyński czy Paweł Jasienica, uważali, że to była jedna z przełomowych decyzji, która doprowadziła do upadku Rzeczypospolitej. Według Bobrzyńskiego oznaczała ona utratę podmiotowości: „dla chwilowej korzyści i miłego spokoju podpisano hańbiący traktat, który był niejako przyznaniem, że już Polska żadnej wielkiej sprawy podjąć i przeprowadzić nie zdoła”. Paweł Jasienica pisał wprost o klęsce 1525 roku. 

Na rzecz krytyków przemawia fakt, że już współcześni uznawali traktat krakowski za błąd. Jego obrońcy zwracają natomiast uwagę na szerszy kontekst polityczny. Jak pisał założyciel Instytutu Zachodniego Zygmunt Wojciechowski: „król i cały senat w sekularyzacji Zakonu widzieli zastrzyk dla rozwijającego się procesu reformacji w Niemczech. Pogłębiali rozbicie wewnętrzne w Niemczech i uzyskiwali sympatię protestantów niemieckich”. Pretensje można mieć natomiast do Zygmunta Augusta z powodu jego decyzji z 1563 r. o dopuszczeniu Hohenzollernów brandenburskich do dziedziczenia w Prusach Książęcych. Także Władysław Konopczyński uważał, że korzystne było pozbawienie Albrechta poparcia cesarskiego i papieskiego i że przyszłość pozostawała otwarta: „Dla Polski ważne było, że nowy książę pruski stracił oparcie w Rzymie i Rzeszy, a nawet musiał nadal szukać opieki Zygmunta przed gniewem cesarskim. Od dalszej zręcznej polityki oraz od siły cywilizacyjnej obu stron zależało, czy Prusy przylgną na stałe do Polski, czy też połączone z Brandenburgią odcinać ją będą od Bałtyku”. Ten sam aspekt podkreśla Andrzej Nowak, dodając, że był to ważny krok w wychodzeniu z pułapki geopolitycznej, jaką było zaangażowanie Polski na południu, oraz że traktat krakowski zapewnił stabilną granicę Królestwa Polskiego od strony północnej i zachodniej aż do czasu pierwszego rozbioru. Warto odnotować, że Heinrich von Treitschke, najważniejszy historyk II Cesarstwa, nieprzejednany wróg Polaków i Żydów, w swoim bardzo „opiniotwórczym” eseju o państwie Krzyżaków uważał hołd pruski za skutek zdrady cesarza Maximiliana, który w traktacie wiedeńskim z roku 1515 poświęcił „niemiecką kolonię” ze względów dynastycznych. 

 

Politycy nie mają zdolności do przewidywania przyszłości

Także dzisiejsi politycy nie mają zdolności przewidywania przyszłości 250 lat naprzód. Historycy, znając otwartą kiedyś przyszłość, która dla nich od dawna jest zamkniętą przeszłością, mają nad politykami takimi jak Zygmunt Stary absolutną przewagę; popadają jednak w fatalizm lub w besserwisserstwo. Często posługują się przy tym współczesnymi, anachronicznymi kategoriami. Ówczesna polityka była dynastyczna, a niekoniecznie państwowa, choć ostatecznie wpisała się w historię państw. Ekspansji dokonywano nie tylko przez podboje, ale też przez małżeństwa. Jagiellonowie przegrywali wówczas rodzinną rywalizację z Habsburgami – stracili Czechy i Węgry, ale zyskali Prusy i Mazowsze. Rywalizujące, lecz nieustannie aranżujące nowe mariaże, rodziny tworzyły paneuropejską sieć. Zygmunt I Stary był synem córki cesarza, jego żona Bona – siostrzenicą cesarzowej. Albrecht to jego siostrzeniec i wnuk Władysława Jagiełły, zwycięzcy spod Grunwaldu. Jedna z córek Zygmunta I wyszła za innego przedstawiciela rodziny Hohenzollernów, z linii brandenburskiej. Wojny były więc walką w rodzinie.

Nie zapominajmy także, że był to czas zamętu religijnego, buntu przeciw Kościołowi. Nie lenno było nowością, gdyż Krzyżacy byli już wcześniej lennikami Królestwa Polskiego. Pierwszym wielkim mistrzem, który złożył hołd lenny, był Heinrich Reffle von Richtenberg. Złożył go królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi w 1467 roku, potwierdzając nowe relacje między Zakonem a Polską. Wówczas także przyjęto zapis, że połowę zakonu będą stanowić Polacy – można było go więc spolonizować. Nowością był fakt, że część terytorium Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – Civitas Ordinis Theutonici – stała się pierwszym luterańskim księstwem. Po hołdzie Albrechta pozostał jeszcze Zakon Inflancki. Zastosowano to samo rozwiązanie – w roku 1561 ostatni mistrz, Gotthard Kettler, zsekularyzował zakon, przekształcając jego ziemie w świeckie Księstwo Inflanckie, które stało się lennem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

 

Niemiecka samoocena

A jak niemieccy historycy oceniają hołd pruski? Jak to wydarzenie zapisało się w niemieckiej historii? Zakon krzyżacki, założony w Jerozolimie przez mieszczan z Bremy, był zakonem katolickim, takim jak templariusze i joannici, więc stosunek do niego w budowanych na protestantyzmie Niemczech wilhelmińskich był ambiwalentny. Leopold von Ranke twierdził, że historyczną misją Prus było to, czego chciała dokonać Szwecja od Gustawa Adolfa do Karola XII – stworzenie mocarstwa „kontynentalnego protestantyzmu”. Dopiero w czasach romantyzmu, gdy nastała moda na średniowiecze, Krzyżaków „rehabilitowano”. Ustanowiony w czasach zmagań z napoleońską Francją Krzyż Żelazny nawiązywał wprost do symboliki krzyżackiej.
Do dziś niemieccy historycy niechętnie przypominają podległość Prus. Hołd Albrechta jest tylko epizodem, a dzieje Prus wyprowadza się z historii Brandenburgii. Opowiada się je jako historię niebywałego wzlotu peryferii do rangi mocarstwa w XIX wieku oraz całkowitego upadku w wieku XX. Natomiast my ciągle mamy w głowach ów obraz historii, który ukształtowali niemieccy nacjonalistyczni historycy XIX stulecia – Niemcy jako trwała, niezmierzona, odwieczna potęga, Prusy jako ich ucieleśnienie, Polska jako wiecznie zagrożona i skazana na zabory. 

Tymczasem Prusy Książęce i Brandenburgia długo były małymi, biednymi, peryferyjnymi kraikami. Christopher Clarke zauważa w swojej książce „Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947”, że o Brandenburgii nie dałoby się powiedzieć nawet tego, co Klemens von Metternich mówił o Włoszech – że są one tylko „pojęciem geograficznym”. Sebastian Haffner w słynnym eseju „Prusy bez legendy” twierdził, że to, iż Prusy kiedyś dokonają zjednoczenia Niemiec, było przez długi czas równie prawdopodobne, jak to, że Luter zostanie papieżem. Tytuł „króla w Prusach”, który przyjął prawem kaduka elektor brandenburski w 1701 roku, był przedmiotem drwin w całej Europie i żadną miarą nie mógł się równać powagą z wielkowiekowym tytułem króla Polski, który dodał tyle splendoru Wettinom. Podobnie było z przydomkiem „wielki” nadanym elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi, ojcu Fryderyka I (mówiącego zresztą po polsku, co nadawało mu europejski sznyt). Haffner pisze, że „Wielki Elektor brzmiało jak «wielki karzeł»”. Nawet militarnie Prusy były długo bardzo słabe. W latach 1641–1642 wojsko brandenburskie liczyło 3 tysiące żołnierzy, w czasie szwedzkiego potopu ok. 25 tys. Gdy zaś Jan Sobieski wybierał się z odsieczą pod Wiedeń, Sejm uchwalił utworzenie 48-tysięcznej armii. Dopiero za czasów Fryderyka Wilhelma I armia pruska liczyła 100 tysięcy żołnierzy, a Fryderyk II uczynił je mocarstwem dzięki zdobyciu Śląska i ziem polskich.

Prusy były państwem słabym, tworem sztucznym, ciągle narażonym na likwidację, choć uzbrojonym po zęby. Balansowały na skraju przepaści – w wojnie siedmioletniej uratowała je śmierć carycy Elżbiety, parę lat po III rozbiorze Polski, w roku 1806, rzekomo tak potężna armia pruska została całkowicie rozgromiona przez Napoleona. 

W odnoszącej się do czasów zmagań z Napoleonem powieści „Schach z Wuthenow” Theodora Fontane’a, najważniejszego obok Gustava Freytaga pisarza Niemiec wilhelmińskich, jeden z bohaterów mówi: „Nasza pruska gospodarka godna jest politowania i Mirabeau słusznie przyrównywał wynoszone pod niebiosa państwo Fryderyka Wielkiego do owocu gnijącego, zanim jeszcze dojrzeje”. W innym miejscu dodaje: „Jakże się naprawdę przedstawiają nasze siły? Żyjemy z dnia na dzień – a dlaczego? Gdyż państwo Fryderyka Wielkiego nie jest krajem z armią, lecz armią z krajem. Nasz kraj jest tylko miejscem postoju i magazynem furażu. W sobie samym nie posiada poważniejszych resursów. Jeśli zwyciężymy, to jakoś to będzie, ale wojnę wolno prowadzić tylko takim krajom, które mogą przetrwać i klęskę. Nas na to nie stać. Jeśli armia zostanie rozbita, będzie po wszystkim. Jak szybko może armia zostać rozbitą, tego nas nauczyło Austerlitz. Jedno tchnienie może nas uśmiercić”. Nie przypadkiem Oswald Spengler w eseju „Duch pruski i socjalizm” pisał: „Wszyscy inni podczas wielkich kryzysów walczą o zwycięstwo lub przegraną: my zawsze walczyliśmy o zwycięstwo lub zagładę”. I rzeczywiście Królestwo Prus istniało tylko nieco ponad dwieście lat – od 1701 do 1919 roku. 

Słabość wynikała stąd, że Prusacy nigdy nie stali się narodem. Jak pisał Haffner: „nie istniała narodowość pruska, nie było prowincji pretendującej do miana kolebki Prus, jednolitego dialektu czy dominującego folkloru”. Leopold von Ranke przyznawał w swojej „Historii Prus”, że „Marchia Brandenburska i Pruskie Państwo Zakonne nie powstały autochtonicznie z dawna osiadłych plemion etnicznych”, lecz z terenów zdobytych, ale było to dla niego świadectwo siły: „zawdzięczają one swoje powstanie dominacji narodu niemieckiego i idei zachodniego chrześcijaństwa w XII i XIII wieku”. Poczucie bycia nie do końca u siebie było silne u pruskich junkrów. Wyraźnie zaznacza się ono w powieściach wspomnianego już Fontane’a. Heinrich von Treitschke pisał wprost, że Prusy były niemiecką kolonią na wschodzie. Nie ukrywał, że państwo krzyżackie było zbudowane na przemocy: „Cały rygor naszego narodowego ducha rozwija się tutaj, gdzie zdobywca konfrontuje poganina z potrójną dumą chrześcijanina, rycerza i Niemca”. Uznawał Niemców za „zdobywców, nauczycieli, nadzorców”. „Panowanie Słowian nad Niemcami” uważał za stan niezgodny z naturą i oburzał się, że mieszczanie i szlachta pruska odwoływały się do protekcji Rzeczypospolitej i ceniły sobie jej wolności. Pruski, a potem prusko-niemiecki, nacjonalizm zbudowany był na resentymencie, na poczuciu niższości wobec Rzeczypospolitej i szlachty polskiej. Potem zaś na lęku przed odrodzeniem się Polski, które musiało oznaczać koniec Prus.

 

Odwrócone losy

A kiedy losy się odwróciły? Kiedy małe, długo lekceważone Prusy zatryumfowały ostatecznie nad wielką Rzeczpospolitą? Dopiero od roku 1772. Do tego czasu nic nie było rozstrzygnięte. Rzeczpospolita upadła nie w wyniku nieuchronnego powolnego chylenia się ku upadkowi, lecz szybko, w ciągu dwóch, trzech pokoleń. Bez potopu szwedzkiego, bez Mątw, bez targowicy, bez zmiany układu geopolitycznego w Europie, a przede wszystkim bez koniecznej dozy szczęścia, które tak sprzyjało Prusom. Jan III Sobieski mógł je przyłączyć do Polski; Saksonia z Polską mogły zdominować cały region. Rzeczpospolita mogła nie tylko przetrwać, ale pozostać mocarstwem. Polska była olbrzymem, który ocknął się za późno. Niestety była również w całych swoich dziejach zbyt mało ekspansywna w kierunku zachodnim. Mimo to Treitschke ostrzegał, że kiedyś Polscy chcieli zhołdować ziemie niemieckie aż do Harzu. I gdyby nasi przodkowie faktycznie parę razy wyprawili się aż do Harzu, może lepiej by nam się dzisiaj układy stosunki z Niemcami, a nasza polityka wobec UE nie byłaby tak zakompleksiona.

Ale jaki jest ostateczny wynik rywalizacji polsko-pruskiej? W 1945 roku szczęście Prusy opuściło. Niech ci, którzy lubią lament nad polską historią, zastanowią się, gdzie są one teraz. 25 lutego 1947 r. w Berlinie generałowie Lucius D. Clay, Sir Brian Robinson i Marie Pierre Kœnig oraz marszałek Wasilij Sokołowski, działając w imieniu Sojuszniczej Rady Kontroli, podpisali ustawę nr 46, która brzmiała: „Państwo pruskie, które od wczesnych dni było nosicielem militaryzmu i reakcji w Niemczech, de facto przestało istnieć. Kierując się interesami zachowania pokoju i bezpieczeństwa narodów oraz pragnieniem zapewnienia dalszej odbudowy życia politycznego Niemiec na podstawie demokratycznej, Rada Kontroli uchwala, co następuje: Artykuł 1. Państwo pruskie z jego rządem centralnym i wszystkimi jego organami zostaje zniesione”. W 1945 roku Prusy zniknęły z mapy Europy pokonane i skompromitowane. II wojna wymieszała ludność niemiecką, zniosła prawie zupełnie pozostałości różnic między dawnymi państwami niemieckimi, spoiła naród niemiecki. Republika bońska była zdominowana przez regiony zachodnie i południowe; zapanowała w niej równowaga między protestantami a katolikami. Ziemie pruskie zostały w większości inkorporowane do Polski. Pozostałość Prus weszła w skład NRD kontrolowanej przez Związek Sowiecki.

Kto więc jest przegranym, a kto wygranym? Wydawałoby się, że odpowiedź jest tylko jedna. Dawne ziemie pruskie stanowią obecnie prawie jedną trzecią powierzchni Polski. Natomiast Brandenburgia jest znowu peryferyjną częścią zjednoczonych Niemiec, z rozgoryczoną ludnością mającą poczucie deprywacji i kolonizowania przez Niemców Zachodnich. Tylko Berlin zyskał na zjednoczeniu, stając się stolicą kraju. Szkopuł jednak w tym, że Niemcy, kiedyś zjednoczone przez Prusy, są znowu dominującym państwem w Europie. Jak kiedyś w Świętym Cesarstwie Rzymskim rządzą w Unii Europejskiej, quasi-państwowej strukturze ponadnarodowej, której władza coraz bardziej ogranicza przestrzeń wolności Polski i Polaków i która lubi w swej ideologii powoływać się na pruskiego filozofia – Immanuela Kanta. Przyłączenie Brandenburgii, Saksonii, Meklemburgii otworzyło Niemcy znowu na wschód i pobudziło ich libido dominandi. I dzisiaj to Polska, z jej obecnym premierem, wydaje się być de facto niemieckim lennem. Ale to również nie jest wina Zygmunta Starego.


 

POLECANE
Symboliczne zdjęcie liderów Trójmorza zgromadzonych wokół Włóczni św. Maurycego i wizerunku Chrobrego z ostatniej chwili
Symboliczne zdjęcie liderów Trójmorza zgromadzonych wokół Włóczni św. Maurycego i wizerunku Chrobrego

We wtorek po południu na Zamku Królewskim w Warszawie rozpoczęło się spotkanie liderów państw Inicjatywy Trójmorza, podczas którego wykonano niezwykle symboliczną fotografię.

Nowa fala oszustw telefonicznych. Co zrobić, aby nie dać się nabrać? Wiadomości
Nowa fala oszustw telefonicznych. Co zrobić, aby nie dać się nabrać?

Coraz więcej Polaków otrzymuje połączenia z nieznanych, zagranicznych numerów – najczęściej z Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii. Choć na pierwszy rzut oka mogą wyglądać jak oferta pracy lub kontakt od znajomego, to w rzeczywistości mamy do czynienia z próbą oszustwa.

Ministerstwo Klimatu tworzy serwis do walki z... dezinformacją klimatyczną z ostatniej chwili
Ministerstwo Klimatu tworzy serwis do walki z... dezinformacją klimatyczną

Ministerstwo klimatu i środowiska tworzy serwis poświęcony walce z dezinformacją klimatyczną – poinformowała we wtorek minister Paulina Hennig-Kloska. Zjawisko dezinformacji klimatycznej było jednym z tematów nieformalnego spotkania ministrów środowiska i klimatu w Warszawie.

To OZE mogą stać za blackoutem w Hiszpanii i Portugalii tylko u nas
To OZE mogą stać za blackoutem w Hiszpanii i Portugalii

Od 12 godzin pod pełną parą pracuja hiszpańscy śledczy i analitycy rynku energii, aby ustalić, co było faktycznym powodem pierwszego tak dużego w Europie blackoutu. Wstępnie wykluczono atak terrorystyczny. Niemal na pewno nie był to sabotaż pracownika lub pracowników spółek energetycznych. Czy za problemem stoi miks energetyczny kraju Cervantesa? Liczby i eksperci sugerują, że to najbardziej prawdopodobne.

Rosja szykuje się do wojny nad Bałtykiem. To realny scenariusz tylko u nas
Rosja szykuje się do wojny nad Bałtykiem. To realny scenariusz

To nie strachy na Lachy, ale bardzo realny scenariusz. Wojnę z NATO – zapewne początkowo na jak najniższym poziomie eskalacji, by dać pretekst USA i „starej Europie” do wstrzymania się od pełnej odpowiedzi – Rosja rozpocznie nad Bałtykiem.

Ujawniono szczegóły zatrzymania księdza, który miał krytykować aborterkę z Oleśnicy z ostatniej chwili
Ujawniono szczegóły zatrzymania księdza, który miał krytykować aborterkę z Oleśnicy

W rozmowie z RatujŻycie.pl siostra zatrzymanego ks. Grzegorza opisała, w jaki sposób jej brat został zatrzymany przez służby w związku z mailem, jakiego wysłał do dr Gizeli Jagielskiej.

Karol Nawrocki: Zwierzchnik sił zbrojnych musi być stabilny emocjonalnie z ostatniej chwili
Karol Nawrocki: Zwierzchnik sił zbrojnych musi być stabilny emocjonalnie

Popierany przez PiS kandydat Karol Nawrocki stwierdził we wtorek w Nowej Dębie, że Polska potrzebuje zwierzchnika sił zbrojnych, "który będzie stabilny emocjonalnie i stabilny pod względem swoich poglądów". Wskazał, że chodzi o osobę, która m.in. zadba o nasz sojusz z USA i o pozycję Polski w NATO.

Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Andrzej Duda zwoła Radę Bezpieczeństwa Narodowego z ostatniej chwili
Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Andrzej Duda zwoła Radę Bezpieczeństwa Narodowego

Zwołanie Rady Bezpieczeństwa Narodowego ws. bezpieczeństwa energetycznego Polski zapowiedział prezydent Andrzej Duda po spotkaniu liderów Trójmorza. Jak powiedział, wydarzenia w Hiszpanii i Portugalii to "sygnał alarmowy", aby zadbać o stan sieci energetycznych regionu.

Dariusz Matecki wskazuje: Najbardziej obrzydliwy specjalista od kłamstw polityka
Dariusz Matecki wskazuje: "Najbardziej obrzydliwy specjalista od kłamstw"

"Najbardziej obrzydliwy specjalista od kłamstw wyborczych" – pisze na platformie X poseł PiS Dariusz Matecki o parlamentarzyście PO Sławomirze Nitrasie. W opublikowanym komentarzu Matecki opisał sytuację z 2006 roku, gdy Nitras był szefem sztabu wyborczego kandydata PO Piotr Krzystka na prezydenta Szczecina.

Niemcy w tarapatach. Tapinoma magnum sieją spustoszenie z ostatniej chwili
Niemcy w tarapatach. Tapinoma magnum sieją spustoszenie

Inwazyjne mrówki Tapinoma magnum niszczą infrastrukturę w Niemczech i powodują przerwy w prądzie – informuje Frankfurter Rundschau.

REKLAMA

Prof. Zdzisław Krasnodębski: Kontrowersyjny hołd pruski

W tym roku obchodzimy 1000-lecie koronacji Bolesława Chrobrego oraz 500-lecie hołdu pruskiego. Polska nie jest – jak wiele innych państw europejskich – państwem nowym; nie powstała w roku 1918. Polacy są jednym z nielicznych narodów o długiej – przerwanej tylko na względnie krótki czas – tradycji państwowej. O ile jednak koronacja Bolesława Chrobrego jest uznawana za akt bezwzględnie pozytywny, o tyle hołd pruski budzi od początku wątpliwości i kontrowersje. Zamiast inkorporować całkowicie Prusy do Królestwa Polskiego, Zygmunt Stary zgodził się, by Albrecht Hohenzollern jako lennik został księciem Prus.
Hołd pruski - Jan Matejko Prof. Zdzisław Krasnodębski: Kontrowersyjny hołd pruski
Hołd pruski - Jan Matejko / Wikipedia domena publiczna

Mniej więcej 250 lat później to Prusy wzięły udział w rozbiorze Polski. Krytycy, jak Michał Bobrzyński czy Paweł Jasienica, uważali, że to była jedna z przełomowych decyzji, która doprowadziła do upadku Rzeczypospolitej. Według Bobrzyńskiego oznaczała ona utratę podmiotowości: „dla chwilowej korzyści i miłego spokoju podpisano hańbiący traktat, który był niejako przyznaniem, że już Polska żadnej wielkiej sprawy podjąć i przeprowadzić nie zdoła”. Paweł Jasienica pisał wprost o klęsce 1525 roku. 

Na rzecz krytyków przemawia fakt, że już współcześni uznawali traktat krakowski za błąd. Jego obrońcy zwracają natomiast uwagę na szerszy kontekst polityczny. Jak pisał założyciel Instytutu Zachodniego Zygmunt Wojciechowski: „król i cały senat w sekularyzacji Zakonu widzieli zastrzyk dla rozwijającego się procesu reformacji w Niemczech. Pogłębiali rozbicie wewnętrzne w Niemczech i uzyskiwali sympatię protestantów niemieckich”. Pretensje można mieć natomiast do Zygmunta Augusta z powodu jego decyzji z 1563 r. o dopuszczeniu Hohenzollernów brandenburskich do dziedziczenia w Prusach Książęcych. Także Władysław Konopczyński uważał, że korzystne było pozbawienie Albrechta poparcia cesarskiego i papieskiego i że przyszłość pozostawała otwarta: „Dla Polski ważne było, że nowy książę pruski stracił oparcie w Rzymie i Rzeszy, a nawet musiał nadal szukać opieki Zygmunta przed gniewem cesarskim. Od dalszej zręcznej polityki oraz od siły cywilizacyjnej obu stron zależało, czy Prusy przylgną na stałe do Polski, czy też połączone z Brandenburgią odcinać ją będą od Bałtyku”. Ten sam aspekt podkreśla Andrzej Nowak, dodając, że był to ważny krok w wychodzeniu z pułapki geopolitycznej, jaką było zaangażowanie Polski na południu, oraz że traktat krakowski zapewnił stabilną granicę Królestwa Polskiego od strony północnej i zachodniej aż do czasu pierwszego rozbioru. Warto odnotować, że Heinrich von Treitschke, najważniejszy historyk II Cesarstwa, nieprzejednany wróg Polaków i Żydów, w swoim bardzo „opiniotwórczym” eseju o państwie Krzyżaków uważał hołd pruski za skutek zdrady cesarza Maximiliana, który w traktacie wiedeńskim z roku 1515 poświęcił „niemiecką kolonię” ze względów dynastycznych. 

 

Politycy nie mają zdolności do przewidywania przyszłości

Także dzisiejsi politycy nie mają zdolności przewidywania przyszłości 250 lat naprzód. Historycy, znając otwartą kiedyś przyszłość, która dla nich od dawna jest zamkniętą przeszłością, mają nad politykami takimi jak Zygmunt Stary absolutną przewagę; popadają jednak w fatalizm lub w besserwisserstwo. Często posługują się przy tym współczesnymi, anachronicznymi kategoriami. Ówczesna polityka była dynastyczna, a niekoniecznie państwowa, choć ostatecznie wpisała się w historię państw. Ekspansji dokonywano nie tylko przez podboje, ale też przez małżeństwa. Jagiellonowie przegrywali wówczas rodzinną rywalizację z Habsburgami – stracili Czechy i Węgry, ale zyskali Prusy i Mazowsze. Rywalizujące, lecz nieustannie aranżujące nowe mariaże, rodziny tworzyły paneuropejską sieć. Zygmunt I Stary był synem córki cesarza, jego żona Bona – siostrzenicą cesarzowej. Albrecht to jego siostrzeniec i wnuk Władysława Jagiełły, zwycięzcy spod Grunwaldu. Jedna z córek Zygmunta I wyszła za innego przedstawiciela rodziny Hohenzollernów, z linii brandenburskiej. Wojny były więc walką w rodzinie.

Nie zapominajmy także, że był to czas zamętu religijnego, buntu przeciw Kościołowi. Nie lenno było nowością, gdyż Krzyżacy byli już wcześniej lennikami Królestwa Polskiego. Pierwszym wielkim mistrzem, który złożył hołd lenny, był Heinrich Reffle von Richtenberg. Złożył go królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi w 1467 roku, potwierdzając nowe relacje między Zakonem a Polską. Wówczas także przyjęto zapis, że połowę zakonu będą stanowić Polacy – można było go więc spolonizować. Nowością był fakt, że część terytorium Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – Civitas Ordinis Theutonici – stała się pierwszym luterańskim księstwem. Po hołdzie Albrechta pozostał jeszcze Zakon Inflancki. Zastosowano to samo rozwiązanie – w roku 1561 ostatni mistrz, Gotthard Kettler, zsekularyzował zakon, przekształcając jego ziemie w świeckie Księstwo Inflanckie, które stało się lennem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

 

Niemiecka samoocena

A jak niemieccy historycy oceniają hołd pruski? Jak to wydarzenie zapisało się w niemieckiej historii? Zakon krzyżacki, założony w Jerozolimie przez mieszczan z Bremy, był zakonem katolickim, takim jak templariusze i joannici, więc stosunek do niego w budowanych na protestantyzmie Niemczech wilhelmińskich był ambiwalentny. Leopold von Ranke twierdził, że historyczną misją Prus było to, czego chciała dokonać Szwecja od Gustawa Adolfa do Karola XII – stworzenie mocarstwa „kontynentalnego protestantyzmu”. Dopiero w czasach romantyzmu, gdy nastała moda na średniowiecze, Krzyżaków „rehabilitowano”. Ustanowiony w czasach zmagań z napoleońską Francją Krzyż Żelazny nawiązywał wprost do symboliki krzyżackiej.
Do dziś niemieccy historycy niechętnie przypominają podległość Prus. Hołd Albrechta jest tylko epizodem, a dzieje Prus wyprowadza się z historii Brandenburgii. Opowiada się je jako historię niebywałego wzlotu peryferii do rangi mocarstwa w XIX wieku oraz całkowitego upadku w wieku XX. Natomiast my ciągle mamy w głowach ów obraz historii, który ukształtowali niemieccy nacjonalistyczni historycy XIX stulecia – Niemcy jako trwała, niezmierzona, odwieczna potęga, Prusy jako ich ucieleśnienie, Polska jako wiecznie zagrożona i skazana na zabory. 

Tymczasem Prusy Książęce i Brandenburgia długo były małymi, biednymi, peryferyjnymi kraikami. Christopher Clarke zauważa w swojej książce „Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947”, że o Brandenburgii nie dałoby się powiedzieć nawet tego, co Klemens von Metternich mówił o Włoszech – że są one tylko „pojęciem geograficznym”. Sebastian Haffner w słynnym eseju „Prusy bez legendy” twierdził, że to, iż Prusy kiedyś dokonają zjednoczenia Niemiec, było przez długi czas równie prawdopodobne, jak to, że Luter zostanie papieżem. Tytuł „króla w Prusach”, który przyjął prawem kaduka elektor brandenburski w 1701 roku, był przedmiotem drwin w całej Europie i żadną miarą nie mógł się równać powagą z wielkowiekowym tytułem króla Polski, który dodał tyle splendoru Wettinom. Podobnie było z przydomkiem „wielki” nadanym elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi, ojcu Fryderyka I (mówiącego zresztą po polsku, co nadawało mu europejski sznyt). Haffner pisze, że „Wielki Elektor brzmiało jak «wielki karzeł»”. Nawet militarnie Prusy były długo bardzo słabe. W latach 1641–1642 wojsko brandenburskie liczyło 3 tysiące żołnierzy, w czasie szwedzkiego potopu ok. 25 tys. Gdy zaś Jan Sobieski wybierał się z odsieczą pod Wiedeń, Sejm uchwalił utworzenie 48-tysięcznej armii. Dopiero za czasów Fryderyka Wilhelma I armia pruska liczyła 100 tysięcy żołnierzy, a Fryderyk II uczynił je mocarstwem dzięki zdobyciu Śląska i ziem polskich.

Prusy były państwem słabym, tworem sztucznym, ciągle narażonym na likwidację, choć uzbrojonym po zęby. Balansowały na skraju przepaści – w wojnie siedmioletniej uratowała je śmierć carycy Elżbiety, parę lat po III rozbiorze Polski, w roku 1806, rzekomo tak potężna armia pruska została całkowicie rozgromiona przez Napoleona. 

W odnoszącej się do czasów zmagań z Napoleonem powieści „Schach z Wuthenow” Theodora Fontane’a, najważniejszego obok Gustava Freytaga pisarza Niemiec wilhelmińskich, jeden z bohaterów mówi: „Nasza pruska gospodarka godna jest politowania i Mirabeau słusznie przyrównywał wynoszone pod niebiosa państwo Fryderyka Wielkiego do owocu gnijącego, zanim jeszcze dojrzeje”. W innym miejscu dodaje: „Jakże się naprawdę przedstawiają nasze siły? Żyjemy z dnia na dzień – a dlaczego? Gdyż państwo Fryderyka Wielkiego nie jest krajem z armią, lecz armią z krajem. Nasz kraj jest tylko miejscem postoju i magazynem furażu. W sobie samym nie posiada poważniejszych resursów. Jeśli zwyciężymy, to jakoś to będzie, ale wojnę wolno prowadzić tylko takim krajom, które mogą przetrwać i klęskę. Nas na to nie stać. Jeśli armia zostanie rozbita, będzie po wszystkim. Jak szybko może armia zostać rozbitą, tego nas nauczyło Austerlitz. Jedno tchnienie może nas uśmiercić”. Nie przypadkiem Oswald Spengler w eseju „Duch pruski i socjalizm” pisał: „Wszyscy inni podczas wielkich kryzysów walczą o zwycięstwo lub przegraną: my zawsze walczyliśmy o zwycięstwo lub zagładę”. I rzeczywiście Królestwo Prus istniało tylko nieco ponad dwieście lat – od 1701 do 1919 roku. 

Słabość wynikała stąd, że Prusacy nigdy nie stali się narodem. Jak pisał Haffner: „nie istniała narodowość pruska, nie było prowincji pretendującej do miana kolebki Prus, jednolitego dialektu czy dominującego folkloru”. Leopold von Ranke przyznawał w swojej „Historii Prus”, że „Marchia Brandenburska i Pruskie Państwo Zakonne nie powstały autochtonicznie z dawna osiadłych plemion etnicznych”, lecz z terenów zdobytych, ale było to dla niego świadectwo siły: „zawdzięczają one swoje powstanie dominacji narodu niemieckiego i idei zachodniego chrześcijaństwa w XII i XIII wieku”. Poczucie bycia nie do końca u siebie było silne u pruskich junkrów. Wyraźnie zaznacza się ono w powieściach wspomnianego już Fontane’a. Heinrich von Treitschke pisał wprost, że Prusy były niemiecką kolonią na wschodzie. Nie ukrywał, że państwo krzyżackie było zbudowane na przemocy: „Cały rygor naszego narodowego ducha rozwija się tutaj, gdzie zdobywca konfrontuje poganina z potrójną dumą chrześcijanina, rycerza i Niemca”. Uznawał Niemców za „zdobywców, nauczycieli, nadzorców”. „Panowanie Słowian nad Niemcami” uważał za stan niezgodny z naturą i oburzał się, że mieszczanie i szlachta pruska odwoływały się do protekcji Rzeczypospolitej i ceniły sobie jej wolności. Pruski, a potem prusko-niemiecki, nacjonalizm zbudowany był na resentymencie, na poczuciu niższości wobec Rzeczypospolitej i szlachty polskiej. Potem zaś na lęku przed odrodzeniem się Polski, które musiało oznaczać koniec Prus.

 

Odwrócone losy

A kiedy losy się odwróciły? Kiedy małe, długo lekceważone Prusy zatryumfowały ostatecznie nad wielką Rzeczpospolitą? Dopiero od roku 1772. Do tego czasu nic nie było rozstrzygnięte. Rzeczpospolita upadła nie w wyniku nieuchronnego powolnego chylenia się ku upadkowi, lecz szybko, w ciągu dwóch, trzech pokoleń. Bez potopu szwedzkiego, bez Mątw, bez targowicy, bez zmiany układu geopolitycznego w Europie, a przede wszystkim bez koniecznej dozy szczęścia, które tak sprzyjało Prusom. Jan III Sobieski mógł je przyłączyć do Polski; Saksonia z Polską mogły zdominować cały region. Rzeczpospolita mogła nie tylko przetrwać, ale pozostać mocarstwem. Polska była olbrzymem, który ocknął się za późno. Niestety była również w całych swoich dziejach zbyt mało ekspansywna w kierunku zachodnim. Mimo to Treitschke ostrzegał, że kiedyś Polscy chcieli zhołdować ziemie niemieckie aż do Harzu. I gdyby nasi przodkowie faktycznie parę razy wyprawili się aż do Harzu, może lepiej by nam się dzisiaj układy stosunki z Niemcami, a nasza polityka wobec UE nie byłaby tak zakompleksiona.

Ale jaki jest ostateczny wynik rywalizacji polsko-pruskiej? W 1945 roku szczęście Prusy opuściło. Niech ci, którzy lubią lament nad polską historią, zastanowią się, gdzie są one teraz. 25 lutego 1947 r. w Berlinie generałowie Lucius D. Clay, Sir Brian Robinson i Marie Pierre Kœnig oraz marszałek Wasilij Sokołowski, działając w imieniu Sojuszniczej Rady Kontroli, podpisali ustawę nr 46, która brzmiała: „Państwo pruskie, które od wczesnych dni było nosicielem militaryzmu i reakcji w Niemczech, de facto przestało istnieć. Kierując się interesami zachowania pokoju i bezpieczeństwa narodów oraz pragnieniem zapewnienia dalszej odbudowy życia politycznego Niemiec na podstawie demokratycznej, Rada Kontroli uchwala, co następuje: Artykuł 1. Państwo pruskie z jego rządem centralnym i wszystkimi jego organami zostaje zniesione”. W 1945 roku Prusy zniknęły z mapy Europy pokonane i skompromitowane. II wojna wymieszała ludność niemiecką, zniosła prawie zupełnie pozostałości różnic między dawnymi państwami niemieckimi, spoiła naród niemiecki. Republika bońska była zdominowana przez regiony zachodnie i południowe; zapanowała w niej równowaga między protestantami a katolikami. Ziemie pruskie zostały w większości inkorporowane do Polski. Pozostałość Prus weszła w skład NRD kontrolowanej przez Związek Sowiecki.

Kto więc jest przegranym, a kto wygranym? Wydawałoby się, że odpowiedź jest tylko jedna. Dawne ziemie pruskie stanowią obecnie prawie jedną trzecią powierzchni Polski. Natomiast Brandenburgia jest znowu peryferyjną częścią zjednoczonych Niemiec, z rozgoryczoną ludnością mającą poczucie deprywacji i kolonizowania przez Niemców Zachodnich. Tylko Berlin zyskał na zjednoczeniu, stając się stolicą kraju. Szkopuł jednak w tym, że Niemcy, kiedyś zjednoczone przez Prusy, są znowu dominującym państwem w Europie. Jak kiedyś w Świętym Cesarstwie Rzymskim rządzą w Unii Europejskiej, quasi-państwowej strukturze ponadnarodowej, której władza coraz bardziej ogranicza przestrzeń wolności Polski i Polaków i która lubi w swej ideologii powoływać się na pruskiego filozofia – Immanuela Kanta. Przyłączenie Brandenburgii, Saksonii, Meklemburgii otworzyło Niemcy znowu na wschód i pobudziło ich libido dominandi. I dzisiaj to Polska, z jej obecnym premierem, wydaje się być de facto niemieckim lennem. Ale to również nie jest wina Zygmunta Starego.



 

Polecane
Emerytury
Stażowe